چشم انداز روابط ایران وعمان

نویسنده: مسعود رضایی
ماهنامه خلیج فارس و امنیت

دانلود کامل پژوهش

چکیده:
بی شک دوکشور ایران و سلطان نشین عمان با توجه به فرازو فرودهای تاریخی فی مابین می توانند نقشی تعیین کننده در آینده منطقه خلیج فارس داشته باشند بنابراین با توجه به این امر که ایران برخلاف سایر همسایگان خود درحوزه خلیج فارس هم نژاد وهم زبان نبوده ونکته مأثر اینکه ایران تنها کشوری درمنطقه هست که با قدرتهای فرا منطقه ای هیچ گونه ارتباط نظامی ندارد، به عبارت دیگرتنها یکه تاز غیرعرب حوزه این خلیج است، باید با ظرافت هرچه تمامتر به دنبال همگرایی با سرزمینی باشد که قابلیتهای خود را بیش از پیش در آن به منصه ظهور رسانده وایجاد نوعی همگرایی استراتژیک نماید. عمان بی تردید نزدیکترین همسایه جنوبی ایران در آبهای خلیج فارس بشمار میرود که دارای ریشه های فرهنگی ومذهبی با سرزمین ایران است بنابراین تحت هیچ شرایط زمانی نباید دستگاه دیپلماسی ایران از آن غفلت نماید البته عراق نیز از این قاعده مستثنا نبوده ولیکن باتوجه به ماهیت جستارپیش رو سعی می شود توانمندیهای این سلطان نشین جهت تعامل وحسن همجواری مورد تجزیه وتحلیل قرار گیرد.
کلید واژه : تنگه هرمز، خلیج فارس ، ایران ، عمان، استراتژیک، ژئوپولیتیک

درآمد :
منطقه استراتژیک و ژئوپولیتیک خلیج فارس را می توان یک از کانون های حساس درگذشته ، حال وآینده تاریخ بشری به حساب آورد جاییکه زمانی پطر کبیر امپراتور روسیه تزاری در وصیت نامه خویش آرزوی خود را مبنی بر شستن پوتین های سربازان روس در آب های گرم خلیج فارس ابراز داشته بود ودر همین راستا دیوید نیوسام، معاون وزارت خارجه ایالات متحده در سال 1980 در سنخرانی در دانشگاه جرج تاون ابراز داشت: اگر جهان دایره ی مسطحی باشد و کسی بخواهد مرکز آن را پیدا کند، یقینا ً می توان گفت که مرکز آن خلیج فارس است... در واقع در دوران معاصر مکان ویا موقعیت جغرافیایی با اهمیت تر ازاین منطقه در دنیا وجود ندارد که مورد توجه همگان قرار گیرد. البته سابقه حضور استعمارگران غربی خود صحه ای براین نکته بغرنج می باشد بطوریکه اشاره ای اندک و گذرا در این باب خود گویای امر خواهد بود . درسال هزارو پانصد و چهارده،پرتغالی ها این دهکده کوچک {بندر عباس} را برای پیاده شدن وبارگیری اجناس از خشکی انتخاب کردند .به دلیل خرچنگ زیادی که در ساحل این بندر وجود داشت،نام آن را ((بندر کامارائو))، یعنی بندر خرچنگ گذاشتند .نام متداول بعدی؛ یعنی ((گمبرون)) به احتمال زیاد از لغت پرتغالی ((گامارائو)) اقتباس شده است.درسال هزار وششصد و بیست و دو میلادی شاه عباس توانست با کمک انگلیسی ها دست پرتغالی ها را از این بندر کوتاه کند ولیکن حضور بریتانیا در مناقشه ایران وپرتغال در خلیج فارس خود مقدمه ای بر استیلای استعماری این دولت را در قرون بعدی فراهم آورد.

یکی ازعلل اهمیت روابط استراتژیک ایران و عمان وجود تنگه هرمز در ناحیه شمالی خلیج فارس می باشد . به واقع این تنگه کانال طبیعی منحنی و باریک است که خلیج فارس را به اقیانوس هند متصل می کند.طول تنگه در حدود 1000 مایل دریایی می باشد.((که ادامه کوهپایه های جنوبی ایران به شبه جزیره مسندم را قطع می کند .بنابراین ، تنگه هرمز از نظر زمین شناسی یک بریدگی است که از طرف شمال به ایران واز طرف جنوب به شبه جزیره مسندم محدود می شود. باریک ترین قسمت این تنگه – 21 مایل دریایی – حد فاصل میان جزیره ایرانی خارک وجزیر عمانی قوین بزرگ است . ایران و عمان هر دو ادعای 12 مایل از آبهای سرزمینی این قسمت را دارند که در یک امتداد آبی 15 مایلی با هم تداخل پیدا می کنند. لذا در اینجا دو کشور توافق کرده اند که یک خط منصف ترسیم کنند.))(1)

فی الواقع دولت ایران به جهت تکمیل طرحی که منجر به احاطه تنگه هرمزمی گردید در دهه 70 میلادی ،ایجاد روابط حسنه ونزدیکی با سلطان نشین عمان را از اولویت های سیاست خارجی خود محسوب نمود وبا توجه به این نکته خطیر که تنگه نزدیک به سواحل عمان است بنابراین ایران شبه جزیره مسندم وجزیره های اقماری آن را ازدید راهبردی والبته به نیت بدست آوردن این خطوط کشتیرانی مهم تلقی میکرد.درهمین دوران دولت تهران آمادگی به جهت کمک به ممالک همسایه درحوزه خلیج فارس برای حل مسایل امنیتی ایشان را اعلام داشت. که البته درهمین راستا دولت عمان در رابطه با ماجرای ظفاراز ایران درخواست کمک نمود.

اهمیت تاریخی تنگه هرمز در روابط ایران وعمان؛
به واقع نزدیک به 60 درصدنفت جهان از تنگه هرمزعبورمی کند و باریک ترین محل عبوری خلیج فارس دراین تنگه درحدود 70 كیلومتربوده وكوتاه ترین فاصله بین سواحل شمال و جنوب ، بین جزیره لارك درشمال و جزیره قوین بزرگ درجنوب تنگه هرمز درحدود ۳۹كیلومترمی باشد كه آب های ۱۲مایلی دو سرزمین درآن تداخل می یابد.در تیرماه سال 1353 قراردادی مابین ایران وعمان منعقد گردید که طبق آن با توجه به حضور بخشی از جزایر ایرانی در این تنگه ، ایران دارای سیادت سیاسی والبته جغرافیایی در بخش وسیعی از تنگه هرمز می باشد با توجه به تجارب سیاسی در سال‌های اخیرمشخص می باشد است عمان دربین سایر دول عربی حوزه خلیج فارس ، علاقه‌مند به دوری از تهاجم نظامی احتمالی ایالات متحده به ایران والبته كمترازدیگران، نسبت به برنامه هسته ای ایران ظنین می باشد. در ضمن عمان درسال 1358 به جهت کسب ایمنی راههای کشتیرانی در تنگه هرمزخود را نیازمند کمک های بین المللی می دید و درهمین راستا نیروهای نظامی غربی بالخص آمریکا را ترغیب وتشویق نمود تا دراین تنگه حضور یابند .لازم به یادآوری است که با توجه به این امرکه این تنگه درمحدوده جغرافیایی ایران وعمان است ، تلاش نیروهای نظانی دول فرامنطقه ای به جهت کسب امنیت در آن بالطبع خود به نوعی مداخله گری در امور داخلی این دو کشور است. ساحل عمان نزدیک به 80 كیلومتر با تنگه هرمز ایران فاصله داشته و همکاری های متقابل وفی مابین با این كشور، بیشتر از آن روی می باشد كه هرگونه تهاجم نظامی بر علیه ایران پیامدهای ناگواری برای عمان از جمله انزوای اقتصادی ومسائل امنیتی به همراه خواهد داشت.(( تنگة هرمز باریکة دریایی خمیده شکلی است که درمنتهی الیه شرقی خلیج فارس واقع شده است و فلات ایران را از شبه جزیرة عربستان جدا می کند و آبهای خلیج فارس را به دریای عمان و اقیانوس هند پیوند می دهد. این تنگه یک فرورفتگی از دورة سوم زمین شناسی است که ادامة رشته کوههای جنوبی ایران به شبه جزیرة مُسَنْدَم را قطع می کند.برای تعیین درازای تنگة هرمز معیار ویژه ای وجود ندارد؛شاید بهترین معیار، مرز دریایی تعیین شده میان ایران و عمان باشد. طول این خط مرزی 1ر202 کیلومتر (8ر124 مایل دریایی ) است.طولانیترین فاصلة تنگة هرمز 84 کیلومتر (از کرانه های بندرعباس در شمال تا شمالیترین نقطة کرانه های مسندم در جنوب )، کوتاهترین آن (میان جزیرة ایرانی لارَک در شمال و جزیرة عمانیِالسلامه ــ که نام دیگر آن قوئین بزرگ است ــ در جنوب ) 6ر33 کیلومتر بر آورد شده است ...نام تنگة هرمز درنوشته های کهن دیده نمی شود. هنگام اقتدار بریتانیا در خلیج فارس (1199 ش ـ 1349ش / 1820ـ 1971) نام تنگة هرمز از جزیرة هرمز گرفته شد که مهمترین جزیره خلیج فارس به هنگام روی آوردن استعمار اروپایی به منطقه بود))(2)

((آنچه مسلم است، 2 طرف معتقدند كه عبور شناورها از این منطقه باید صلح‌آمیز و بی‌ضرر باشد و طرف عمانی هم كه شناورها و سواحل و مناطقی را در آن سوی این آبراه دارد، به این نكته توجه دارد كه خواست ایران این است كه این آبراه، آبراه صلح و دوستی باشد، نه آبراه جنگ و ستیز. در عین حال جمهوری اسلامی ایران این آمادگی را دارد كه در برابر هر اقدام تحریك‌آمیز ممكن هوشیاری به خرج دهد و واكنش شایسته‌ای داشته باشد. نظیر آنچه همزمان با سفر بوش به منطقه به وقوع پیوست و سیاستمداران غربی تلاش كردند این منطقه را نزد افكار عمومی ناآرام جلوه دهند و جهان را علیه ایران تحریك كنند، اما اقدام بموقع ایران مانع جدی برای این ترفند آنان شد. چنین حركتی با حضور اسماعیل احمدی‌مقدم، فرمانده نیروی انتظامی در عمان همزمان بود و برای مقامات عمانی بروشنی آشكار شد. آنچه علیه ایران در افكار عمومی منتشر شده بود، فضاسازی رسانه‌ای بوده و واقعیت نداشته است. همچنین مقامات عمان نیز تاكید كردند اهتمام ویژه‌ای دارند كه مانع از هر حركت و تحریكی در منطقه و ایجاد فضای آرام در آن شوند.))(3)

ضمنا ً فعالیت های دولت هایی همچون عربستان سعودی به جهت تقلیل اهمیت راهبردی این تنگه مثل ایجاد خط لوله نفت به طول 1287كیلومتر كه با ظرفیت 8/1 تا 3 میلیون بشكه در روز، نفت این سرزمین را به ساحل دریاى سرخ مى رساند و یا طرح هاى عراق برای عبور نفت خود از طریق خط لوله ازطریق کشورتركیه با ظرفیتی درحدود 2 میلیون بشكه در روز، والبته قراردادی که این دولت با عربستان به ظرفیت روزانه 1/2 میلیون بشكه و قراردادهایی از این دست با ترکیه به هیچ روی نتوانسته از قدرت وارزش راهبردی اهمیت استراتژیك تنگه هرمز بکاهد . تنگه هرمز ازآن حیث دارای اهمیت فوق العاده برای ایران می باشد که در واقع شاهرگ ارتباطی مابین ایران وسایرکشورهای جهان ومنطقه است. ((... مرزهای تعیین شده در این قرارداد{قرارداد تیر ماه 1353 مابین ایران وعمان}، در مدخل تنگة هرمز در خلیج فارس یک نقطة آغاز دارد که با نقطة آغاز مشترک تعیین نشده میان ایران و عمان (رأس الخیمه ) برابر است . از نقطة آغاز، این خط مرزی 21 نقطة گردش را پشت سر گذاشته با شکلی منحنی در دریای عمان و مدخل دریای عرب به پایان می رسد. با توجه به امکان حفر چاههای نفتی افقی (اُریبی ) در دریا، در قرارداد مرزی ایران و عمان منطقه ای 125 متری در دو سوی خطِ مرزیِ تعیین شده ، منطقة ممنوعه اعلام شد و هر دو کشور تعهد کردند که در این منطقة ممنوعه به اکتشاف و استخراج نفت نپردازند قرارداد مرزی ایران و عمان روش مطالعة ویژه ای را در ترسیم نشان نمی دهد، جز اینکه مرز تعیین شده ، بر اساس محاسبة خط میانة تنگة هرمز نسبت به کرانه های دو جزیرة لارک و السلامه و نسبت به کرانه های دیگر جزایر دو کشور ترسیم شده است. طول این خط مرزی 1ر202 کیلومتر (8ر124 مایل دریایی ) است و تعیین نقطة آغاز این مرز در خلیج فارس و نقطة پایان آن در دریای عمان، به توافق عمان و امارات متحدة عربی بر سر مرزهای خشکی و دریایی در دو طرف خلیج فارس و دریای عمان موکول شده است))(4)

بالطبع اعتقاد راسخ ایران برای نگاهبانی تنگه هرمزکه درزمان نبرد ظفار، با هزینه ی گزافی نمود بارزی یافت، موجب گردید ایران بعد جغرافیایی عمان درتنگه هرمز را دارای ارزش بسیار فراوان بدیده بگیرد.درسال 1352 گزارش شد که ایران از عمان درخواست نموده است که بطورمشترک، همگی کشتی هایی که از تنگه هرمز عبور می کنند را مورد بازرسی قرار دهند.

خلیج فارس به مثابه یک منطقه ژئوپولیتیک و ژئواستراتژیک؛
موقعیت مکانی وجایگاه استراتژیک وژئوپلیتیک منطقه خاورمیانه رامیتوان باتوجه به اظهارات (فون لوهازن)،ژنرال پیشین ارتش اتریش مورد تجزیه وتحلیل قرارداد. نظریه نامبرده بر این عنصر استوار میبود که منطقه خاورمیانه کانون دنیای قدیم بوده است. والبته کانونی که درمرکزآن خلیج فارس واقع است.طبیعیست که دراین ناحیه تنها نفت دارای ارزش فوق العاده نمی باشد وفاکتورهای دیگری نیزباید لحاظ گردد.بنابراین با اندکی تعمق آگاه خواهیم شد كه درهیچ نقطه ای دیگر، اقیانوس ها تا این اندازه دراوراسیا و آفریقا رسوخ نكرده اند، اقیانوس هند از دو مسیر در دو منطقه خلیج فارس و دریای سرخ و به همین ترتیب اقیانوس اطلس از طریق دریای سیاه ومدیترانه دراین ناحیه رخنه كرده اند. ((منطقه ژئوپلتیکی خلیج فارس جزو مناطق حساسی است که از سال 1908 میلادی هنگامی که نخستین چاه درمسجد سلیمان به نفت رسید ، اهمیت نوین جهانی یافته وپس از جنگ دوم به ویژه دردو دهه ی اخیر به صورت یک منطقه ی فعال ودارای کارکردهای خاص در نظام بین الملل درآمده است.حوزه ی خلیج فارس از حوزه های ژئوپلتیکی پیرامون خود تأثیر پذیرفته ومسایل آن حاصل ترکیب والتقای مسایل،نیروها ودیدگاههای خاص چهارحوزه ی پیرامونی ودرپیوند برخی حوزه ها، نیروها ی مداخله گر فرامنطقه ای می باشد که هویت ژئوپلتیکی آن را شکل می دهد... منطقه خلیج فارس در چارچوب نظریه های ژئوپلتیکی دوره ی جنگ سرد وقبل از آن، بین دو قلمرو حاشیه ی داخلی (ریملند) وحاشیه خارجی که در نظریه های مکیندر واسپایکمن انعکاس یافته بود قرارداشت... با فروپاشی شوروی وپایان دوره جنگ سرد درمنطقه ،نه تنها از اهمیت ژئوپلتیکی خلیج فارس کاسته نشد بلکه این اهمیت به لحاظ یکه تازی ابرقدرت به جای مانده از دوران جنگ سرد اهمیتی روزافزون یافت وتحولاتی را در منطقه رقم زد...))(5)

سرزمین عمان ؛
عمان دردوران های گوناگون تاریخی با اسامی مختلفی شناخته شده است.ولیکن از بارزترین نام هایی مطرح شده همانا مگان بوده است.به نظر می رسد این اسم با صنعت کشتی سازی ارتباط داشته است که البته ریشه در زبان سومری ها دارد.همچنین مدتی عمان مزون یا ماسون نامیده می شد که بالطبع بدلیل وجود چشمه های فراوان آب شیرین دراین ناحیه می باشد.همچنین نام فعلی (عمان) نام مکانی نسبتا ً قدیمی دریمن نشأت گرفته است وازآن ناحیه قبیله های عربی به مهاجرت کرده اند.سرزمین عمان در بخش انتهایی شرق و جنوب شرقی کشور عربستان سعودی مابین ناحیه جغرافیایی 40/16و20/26 درجه عرض شمالی و 50/15 و 4/59 درجه طول شرقی قرارگرفته است.عمان به صورت یک کمربند ساحلی درفاصله میان ربع الخالی ودریای عرب قرار گرفته است.همچنین این کشوربا وسعتی معادل با 309500 کیلومتر شامل جزیره مسندم وسرزمین اصلی عمان جزایر کوچکی نیزاست.

جزایر ؛
1) جزیره مصیره
جزیره مصیره از زمان های پیشین پایگاه نیروهای نظامی استعمار بریتانیا بوده است.درضمن مابین این جزیره وهمچنین ساحل عمان نیز تنگه ای به همین اسم موجود می باشد.لازم به یادآوریست که در شرایط فعلی واز دیدگاه استراتژیک داراری ارزش بسیاری می باشد والبته مدتی قبل قراردادی مابین دولت سلطان نشین عمان وآمریکا منعقد گردید که براساس آن ،مقررشد که نیروهای نظامی ایالات متحده پایگاه نظامی پیشین بریتانیا را بازسازی نموده ودرآن مستقر بشوند.نکته حائز اهمیت در رابطه با جزیره مصیره این است که جزیره مذکور تنها در حدود 400مایل با ،بااهمیت ترین منطقه ای که دارای منابع نفتی ست فاصله دارد.
2)جزیره های کوریا وموریا
جزیره های مذکور از به هم پیوستن جزایر گوناگون ایجاد شده اند. که درمحدوده دریای عرب وچهل کیلومتری ساحل عماندرنزدیکی شمال شرقی استان استراتژیک ظفارواقع شده است.جزایر مذکور دارای 5 جزیره به نام های ماسکی، جیلیه،حلانیه،جورزونه وسورا است. ضمن اینکه مساحت جزایر کوریا وموریا 70 کیلومترمربع است وساکنان اندکی دارند والبته بخش های وسیع جزایر قابلیت سکونت ندارد.
بنادر ؛
کشور سلطان نشین عمان از بنادر بسیاری برخوردار است که به ترتیب اهمیت برخی ازآنها ذکر می گردد:
1)بندر قابوس ؛ در واقع مهم ترین بندر عمان می باشد که در دوران حکومت سلطان قابوس بنیان شده است وبه نوعی واز حیث کارآمدی کاملترین و مهمترین بندر این سرزمین می باشد.
2)بندر مطرح ؛ این بندر بدان جهت دارای اهمیت استراتژیک میباشد که محلی برای استقرار کشتی های اقیانوس پیما است .
3)بندر مینا الفحل؛ بندر مذبور شاهراهیست که از آن نفت خام سلطان نشین عمان پس از گردآوری از سایر بخش های کشور به خارج ارسال می گردد.
4)بندر خصب؛ واقع در بخش مسندم بوده واز ویژگی های بارز این بندر استقرار نیروی دریای عمان است.
5)بندر ریسوت؛ از این بندر به جهت بارگیری نفت کشها استفاده می گردد
6)بندر صور؛ تقریبا ً در بخش جنوبی پایتخت قرار دارد
7)بندر برکه؛ از خصوصیت های مشخصه این بندر ،سکونت ایرانیان بلوچ می باشد.
8)بندر صلاله : این بندر به دلیل اینکه محلی جهت ترانزیت بوده از بنادر راهبردی عمان محسوب می گردد.

شهرهای راهبردی؛
1) شهر مسقط پایتخت ؛شهر بندری مسقط هم اکنون دارای بیش از نیم میلیون جمعیت می باشد.بسیاری از ساکنان این شهر عبارتند از آفریقایی تباران ، هندوها ، پاکستانی ها و بلوچ های ایرانی تبار.ازخصوصیات بارز مسقط زیبایی ونظافت فوق العاده آن می باشد. در زمینه خدمات عمرانی، شهردارپایتخت مسقط درسال 2003 درسفری که به نیویورک داشته بود که درحین این سفر موفق گردید جایزه پاکیزه ترین شهر جهان را از سازمان ملل متحد دریافت نماید،لازم به ذکر است که عنوان گردد طی برنامه های مطرح گردیده از جانب دولت عمان قراربراین است که تا انتهای سال 2013، درحدود 80 درصد جمعیت شهر مسقط میباید قادر بوده باشند تا ازسرویسهای فاضلاب شهری استفاده نمایند.بعلاوه مقررگردیده است تا انتهای 2017، 90 درصد جمعیت باید ازاین خدمات بهره مند گردند.
2)شهرسیب ؛ شهریست که در آن معاهده مشهور سیب مابین امام محمد وتیمور به امضاء رسید
3) شهر مطرح؛در واقع مطرح یکی از اقمار شهر مسقط می باشد با جمعیتی که عمدتا ً شیعه اسماعیلی هستند. ضمنا ً برخی اهالی شهر از شهری به نام (کوچ ) از بخش غربی هند به عمان مهاجرت نموده وسکنا گزیده اند.
4)نزوی؛این شهر از مراکز هواداران فرقه اباضی محسوب می گردد.
جمعیت ساکنان سلطان نشین؛
((براساس سرشماری حکومت عمان در سال 2005 میلادی ، کشور سلطنت نشین عمان بالغ بر 2508837 نفر جمعیت داشته است که شامل 1842684 نفر عمانی الاصل و666153 نفر غیر عمانی می باشد.))(6)

ادامه در دانلود...