نخستین تلاش های عملی برای کاهش نقش و جایگاه تنگه هرمز

اباذر براری

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

تنگه هرمز در میان تنگه های استراتژیک جهان اهمیت ویژه ای دارد. این تنگه که از ارزش خاص ارتباطی، اقتصادی، نظامی و ژئوپلتیکی برخوردار است، به ویژه برای کشورهای منطقه، به عنوان مجرایی برای دسترسی به آب های آزاد محسوب می شود از سوی دیگر، با اهمیت یافتن اقتصاد در نظام جدید جهانی، مناطقی در جهان اهمیت خواهند یافت که از نظر منابع انرژی غنی باشند، از این رو در نظریه های ژئواکونومیکی، نیز که جدیداًمطرح شده اند؛ خلیج فارس و تنگه هرمز بطور اخص موقعیت بی نظیری در آینده خواهند داشت.

عمده ترین دلیل اهمیت خلیج فارس برای کشورهای غربی به وجود ذخایر عظیم نفت و گازدر این منطقه باز می گردد. خلیج فارس بیش از ۶۰ درصد ذخایر اثبات شده نفت جهان و ۳۰ درصد تجارت جهانی نفت را در اختیار دارد.و عمده واردات نفت آمریکا، اروپای غربی و ژاپن از این منطقه صورت می گیرد

خط ساحلی ایران در صدور انرژی منطقه نقش حیاتی بازی می کند. زیرا تانکرها ونفت کش ها از مسیرهایی عبور می کند که بسیار نزدیک به خاک ایران، جزایر تحت کنترل و پایگاههای نیروی دریایی ایران در خلیج فارس است.

این حساسیت بالا و تعمیق شکاف ها میان ایران و غرب که موجب تهدید ایران به انسداد تنگه هرمز در صورت هرگونه حمله نظامی علیه ایران گردید، اکنون یکی از دغدغه های کشورهای پیشرفته صنعتی برای تضمین امنیت صدور انرژی شده است. اگر چه در صورت بسته شدن تنگه هرمز استفاده از مسیرهای جایگزین امکانپذیر است؛ اما این مسیرها طولانی تر و پرهزینه تر هستند

به این ترتیب غرب برای عدم تاثیر پذیری از استفاده ابزاری ایران از تنگه هرمز در صدد تنوع بخشی به منابع انرژی خود و عدم اتکا به این منطقه برآمد. در مقابل کشورهای عربی منطقه برای آن که بازار غرب را همچنان حفظ نمایند به دنبال مسیرهایی جدیدی برای صادرات بودند. که مسیرهای مختلفی از جمله استفاده از گزینه های عربستان – دریای سرخ، گزینه عراق- ترکیه مطرح شدند.

اخیرا امارات متحده عربی درصدد احداث خط لوله ای برآمد تا ضمن انتقال انرژی از مسیر دریای عمان اتکای خود را به مسیر تنگه هرمز کاهش دهد.

ویژگی های تکنیکی خط لوله حبشان- فجیره

خط لوله حبشان – فجیره به طول حدود ٣٧۵ کیلومتر توسط یک پیمانکار چینی با سرمایه گذاری ٣.٢٩ میلیارد دلاردر حال احداث است و مراحل پایانی خود را می گذراند. خط لوله ای که قرار است با دور زدن تنگه هرمز نفت امارات را از سواحل دریای عمان صادر کند. با بهره برداری از این خط لوله، نفت خام امارات متحده عربی بدون عبور از تنگه هرمز به بازارهای جهانی صادر خواهد شد

فجیره یکی از هفت امارت کشور امارات متحده عربی است و بندر فجیره یکی از عمده ترین بنادر در خارج منطقه تنگه هرمز، مشرف بر سواحل دریای عمان و دارای انبارهای بزرگ ذخیره سازی است.

دایتر بلاوبرگ، مدیر پروژه خط لوله نفت خام ابوظبی، اعلام کرد: اولین محموله نفت خام ابوظبی در ژانویه ۲۰۱۱ به طور مستقیم از بندر فجیره و بدون عبور از تنگه هرمز صادر خواهد شد. ظرفیت این خط لوله در ابتداء ١.۵ میلیون بشکه در روز خواهد بود و در ظرفیت نهایی خود امکان انتقال ١.٨ میلیون بشکه در روز را در اواسط سال ٢٠١١ خواهد داشت.

اهداف احداث

دلایل زیادی برای احداث این خط لوله ذکر شده است. مجموعه ای از دلایل به شکل رسمی و از مجاری رسمی مطرح می شود در کنار این موارد باید به سایر دلایل که ورای اهداف رسمی هستند نیز توجه داشت تا بتوان راهبرد مناسب با آن را در پیش گرفت. در مورد اهداف احداث این خط لوله مدیر پروژه اظهار داشت: هدف از اجرای این پروژه که از سوی شرکت بین المللی سرمایه گذاری نفت (آی.پی.آی.سی) دولت ابوظبی آغاز شده، کاهش اتکا به پایانه های نفتی واقع در خلیج فارس است. وی ادامه داد: این پروژه همچنین به کاهش ازدحام در تنگه هرمز کمک خواهد کرد.

هم اکنون امارات متحده عربی برای صدور روزانه دو میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه نفت خود به بنادر واقع در خلیج فارس متکی است.این خط لوله این امکان را به ابوظبی خواهد داد تا به دلیل داشتن قابلیت پهلوگیری کشتی های بزرگ تر در آب های عمیق بندر فجیره، ظرفیت صادراتی قابل اطمینانی را در کرانه شرقی امارات متحده عربی ایجاد کند.

این پروژه همچنین شامل هشت مخزن یک میلیون بشکه ای ذخیره سازی در فجیره و دو مخزن در حبشان است که در کل دارای ظرفیت ذخیره سازی معادل ۱۰ میلیون بشکه خواهد بود. تاسیسات بارگیری این دو پایانه اصلی نفتی شامل دو ایستگاه پمپاژ با ظرفیتی معادل ۸۰ هزار بشکه در ساعت خواهد بود.

همچنین می توان مقابله با چالش های ایران وآمریکا در منطقه که ممکن است امنیت انتقال انرژی امارات را به خطر بیندازد نیز به عنوان بخشی از اهداف امارات ذکر کرد.

اما در ورای این موارد امارات به واقع در صدد است تا در بلند مدت با گسترش و توسعه بندر فجیره این بندر را به عنوان هاب انرژی در خلیج فارس مطرح نماید. بعلاوه که نباید فشارهای غرب و به ویژه آمریکا را در مورد کاهش جایگاه و نقش تنگه هرمز برای ایران را نادیده گرفت.

راهبردهای جمهوری اسلامی ایران

توجه به نظریه ثبات هژمونیک که توسط کوهن بسط داده شده اهمیت انرژی و همین طور مسئله ارتباطات و دسترسی را آشکار می کند در همین زمینه ایران باید بتواند از موقعیت ممتاز خود در منطقه نهایت استفاده را ببرد.

امروزه یکی از راههای بقا کشورها و تضمین امنیت آن ها در عرصه بین المللی ایجاد و تعمیق علقه هایی است که یک کشور را با سایر کشورها پیوند خواهد زد به عبارت دیگر دامن زدن به وابستگی متقابل یکی از مهمترین راههای تضمین امنیت ملی می باشد. آن چه مسلم است ایران در منطقه خلیج فارس و تسلط بر تنگه هرمز جایگاهی منحصر به فرد دارد. اما تلاش برای استفاده از این موقعیت در شرایط کنونی که به نوعی عدم اطمینان نسبت به برنامه ها و اهداف ایران در سطح بین المللی وجود دارد چندان بی اشکال نمی نماید. در حقیقت ایران باید خود زمینه ها را برای درگیر کردن سایر کشورها در منطقه فراهم کند و شرایط را برای وابستگی هر چه بیشتر کشورها به استفاده از تنگه هرمز ایجاد کند. تعمیق و گسترش روابط با کشورهای عربی منطقه و امضاء توافقات دو جانبه و چندجانبه اقتصادی و امنیتی، از طریق شورای همکاری خلیج فارس باید به یک اولویت اساسی در دستگاه سیاست خارجی تبدیل گردد تا به این ترتیب خیال کشورهای منطقه و غرب از امنیت انتقال از طریق این تنگه راحت باشد و ایران تنها زمانی باید به استفاده از این ابزار دست بزند که بقای خود را در خطر می بیند. در غیر این صورت اتفاقی که خواهد افتاد تلاش گسترده و تدریجی کشورها برای یافتن راههای جایگزین خواهد بود ولذا کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به منظور مقابله با عوارض احتمالی مناقشه در منطقه و کاستن از اهمیت استراتژیک تنگه هرمز اقدام به ساخت خط لوله انتقال نفت می کنند و بدین ترتیب ایران نه تنها منافع اقتصادی بلکه منافع امنیتی خود را نیز از دست خواهد داد.

بنابراین راهبردهای ایران در این مورد وموارد مشابه را این گونه می توان بیان نمود:

١- همواره هنگام مطرح شدن حمله به ایران، اولین گزینه ای که به ذهن تحلیل گران خطور می کند، بسته شدن تنگه هرمز از جانب ایران است. ایران نباید در سطوح رسمی و دیپلماتیک چنین اظهاراتی را بیان کند و انگیزه کشورهای منطقه، در مورد کاهش اتکا به تنگه هرمز را تقویت نماید.

٢- روزنامه های اسرائیلی گزارش های متعددی درخصوص احداث خط لوله در حاشیه جنوبی خلیج فارس منتشر می کنند و از آن به عنوان تهدیدهای ایران یاد می کنند. ایران می بایست در دو گام این اقدام را خنثی نماید ابتدا با پر رنگ تر کردن روابط خود با کشورهای منطقه آنان را به سوی خود جذب نموده و در بلند مدت تلاش نماید امنیت آنان را با امنیت خود پیوند بزند البته این امر نباید از طریق تهدید صورت پذیرد.

٣- از طرف دیگر رسانه های خارجی تلاش دارند موضوع جدی بودن مناقشه در این منطقه را نشان دهند و شواهد نشان می دهد که تلاش های عربستان،کویت و امارات برای احداث ۶ خط لوله به سمت شهر مسقط عمان، حداقل یک دهه زمان خواهد برد. و در این مدت ایران می تواند اقداماتی جدی در ایجاد شکاف و رقابت کاذب میان این کشورها و تلاش برای برقراری روابط دوستانه آنان با خود انجام دهد در عین حال که تلاش خواهد نمود مناقشات خود با غرب را حل نماید.