اصطلاحات مرزي

 

تعريف مرز :
- آخرين حد قلمرو زميني ، هوائي و دريايي و تحت الارضي هر كشور را مرز آن كشور مي گويند .
- مرز مهمترين عامل تشخيص و جدائي سرزمين يك كشور از كشور همسايه است .
- خطوط مرزي خطوطي اعتباري و قراردادي است كه بمنظور تحديد حدود يك كشور روي زمين و اسناد مرزي مشخص مي شود.

 

ویژگی مرز  Border feature

ویژگی مرز در ادبیات مرزی موارد و عواملی است که مخصوص مرز می­ باشد (1). ویژگی مرز عبارت است از خصوصیات و عواملی که در تشکیل مرز نقش دارد. همچنین شامل عواملی است که بر تمامیت ارضی، حاکمیت ملی، امنیت ملی، امنیت داخلی، اوضاع اقتصادی، فرهنگی و نیروی نظامی یک کشور تأثیرگذار است (2). مناطق مرزی به دلیل تماس با محیط­های گوناگون داخلی و خارجی، از ویژگی­های خاصی برخوردار هستند که برخی از مهمترین این ویژگی­ها عبارتند از:

 

شکل هندسی مرزها و تأثیر آن در عملیات نظامی؛

وضعیت مرزها بر حسب اینکه طبیعی، مصنوعی و دریایی باشند و بر حسب اینکه پوششی برای حفاظت از مناطق حیاتی کشور تشکیل دهند.

وجود بحران­های سیاسی، اقتصادی و امنیتی؛

ضعف حاکمیت دولت­ها در مرزها و مناطق مرزی مربوط؛

وجود سوداگران، سودجویان و باندهای قاچاق مواد مخدر و کالا (3).

دوری از مرکز: این ویژگی از طبیعت مناطق مرزی ناشی می­شود (4).

 

انزوای جغرافیایی: پدیده حاشیه­ای بودن، بیشتر دارای ماهیتی اقتصادی است و با پدیده جغرافیایی دوری از مرکز مشترکات فراوانی دارد.

ناپایداری سکونت: ناپایداری سکونت به دلیل توسعه نیافتگی و حاشیه­ای بودن مناطق مرزی و همچنین تفاوت سطح اقتصادی، فناوری، تولید صنعتی و کشاورزی در دو سوی مرز است.

تفاوت­های فرهنگی: مناطق مرزی از تنوع قومی، اجتماعی و فرهنگی برخوردار هستند.

تهدیدات خارجی: مرز حد فاصل امنیت و دفاع درونی با تهدید و ناامنی خارجی را با خود دارد.

تبادلات مرزی: در این زمینه مرزها دو وظیفه دارند:

  الف- کنترل و هماهنگ کردن مبادلات یک کشور با کشورها و محیط مجاور؛

  ب- محافظت کشور از تهاجمات امنیتی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و ...(5).

ضعف اقتصادی و فرهنگی مرزنشینان در آن سوی مرزها (6).

 

ارجاعات

معین، محمد. فرهنگ فارسی. چاپ 15. جلد 4.تهران: انتشارات سپهر؛ 1379. ص 507.

رضایی، غلامرضا. رسیدگی به مسایل مرزی. تهران: دانشگاه علوم انتظامی؛ 1384. ص 2.

صنایعی، ابراهیم. اصول و مبانی مرزبانی. تهران: دانشگاه علوم انتظامی؛ 1384. ص 45.

محمدی، حمیدرضا و فخرفاطمی علی اکبر. نقش بازارچه های مرزی در توسعه فضایی مناطق مرزی.تهران: فصلنامه ژئوپلیتیک، شماره 1؛ 1384. ص 56.

عندلیب، علیرضا. نظریه پایه و اصول آمایش مناطق مرزی. تهران: انتشارات دوره عالی جنگ. 1380. ص 69.

رحمتی راد، محمد حسین. مرزبانی گذرنامه و اتباع بیگانه. تهران: معاونت آموزش ناجا. 1374. ص 69.

 

 

قلمرو مرزیBorder territory

قلمرو یعنی: منطقه حکومت، ناحیه حکمرانی، ملک و ناحیه (1). کلمه مرزی نیز عنوانی است که موارد مربوط به مرز را در بر می گیرد. با این توصیف، قلمرو مرزی ناحیه و محدوده مرز یک کشور را شامل می شود.قلمرو مرزی مبین گستره جغرافیایی حاکمیت و صلاحیت کشورهاست و از جمله موضوعات مشترک و مورد مطالعه جغرافیای سیاسی، علوم سیاسی، روابط بین الملل، حقوق بین الملل و فقه سیاسی است. این مفهوم که یکی از ارکان پایدار تشکیل دهنده کشور و حفظ حدود و ثغور آن  است، جزء اصول اولیه همه حکومت­هاست؛ به گونه ای که امروزه تمامیت ارضی و مرزی مترادف با استقلال و وحدت ملی شناخته می­شود (2).قلمرو قسمتی از کره زمین است که دولتی بر آن حاکمیت دارد. قلمرو یک حکومت شامل آب و خاک و فضا و هر آنچه در آن­جا قرار دارد، نیز می­ شود (3).از نگاه جغرافیای سیاسی، قلمرو کشور مکانی است جغرافیایی که اولاً برای سکونت گروه انسانی، ثانیاً کالبدگیری مفهوم کشور و ثالثاً برای اعمال حاکمیت حکومت، وجود سرزمین معین را یکی از عوامل اصلی سازنده کشور تعریف می نماید (4).از سوی دیگر، هرجایی که قوانین و مقررات یک کشور در آن قابل اجرا باشد، قلمرو آن کشور محسوب می­شود. بدین ترتیب، محوطۀ سفارتخانه یک کشور در کشور دیگر نیز جزء قلمرو آن کشور محسوب می­شود. همچنین کشتی­هایی که در آب­های بین المللی حرکت می­کنند، جزء قلمروکشوری هستند که کشتی متعلق به آن و پرچم آن بر عرشه کشتی در اهتزاز است (5).حقوقدانان و اندیشمندان سیاسی، مرزهای جغرافیایی و قلمرو کشورها را بر اساس معاهدات و مقررات حقوق بین الملل به رسمیت شناخته­اند و حاکمیت سیاسی و حقوقی هر کشور نیز بر این اساس شکل می­گیرد (6).یکی از مهم­ترین مسئولیت­های مرزبانان و مأمورین مرزی، کنترل و حفظ مسیر عبور خط مرز است، زیرا عدم شناخت و آگاهی و یا هر گونه بی­ توجهی، باعث بروز اختلافات و درگیری ­های مرزی و گاهی ایجاد ابهام در تعیین مسیر عبور خط مرز و احتمالاً باعث بروز اختلافاتی بین دو کشور همسایه می­شود. بنابراین حفظ حدود و ثغور یک کشور به مثابه شرف ملی آن کشور بوده و این وظیفه سنگین باید بدون کوچک­ترین سهل انگاری و با دقت توسط مأمورین مرزی و سایر فرماندهان مسئول در ناجا، به خصوص فرماندهان انتظامی استان­های مرزی انجام پذیرد (7).

 

ارجاعات:

1-     معین، محمد. فرهنگ فارسی. چاپ 15. جلد 2. تهران: انتشارات سپهر؛ 1379.

2-     زارعی، بهادر و پوراحمد، احمد. قلمرو جغرافیایی کشور و قانون اساسی ایران. پژوهش­های جغرافیایی. شماره 61؛ 1386. ص 59.

3-     صنایعی، ابراهیم. آشنایی با مرزبانی. تهران: دانشگاه علوم انتظامی؛ 1384. ص22.

4-     موسی زاده، رضا. بایسته های حقوق بین الملل عمومی. تهران: نشر دادگستر؛1381. ص 35.

5-     صنایعی، ابراهیم. اصول و مبانی مرزبانی. تهران: دانشگاه علوم انتظامی؛ 1384. ص23.

6-     زارعی و پوراحمد. همان. ص 65.

7-     سروری، اسدالله. فرماندهی و مدیریت مرزبانی. تهران: دانشگاه علوم انتظامی؛ 1384. ص 49.

 

اسناد مرزی  Border  Documents

اسناد جمع سند و سند عبارت است از مدرک، مستند، آنچه بدان اعتماد کنند، نوشته ای که قابل استناد باشد (1). در ادبیات مرزی، اسناد مرزی اوراقی هستند که بین مرزبانان مبادله می شوند و دارای اعتبار قانونی هستند.

اسناد مرزی عبارت اند از مدارکی همچون نامه ها، صورت جلسات و پروتکل های مرزی که بین مرزبانان مبادله می شود؛ این اسناد از اسناد رسمی و قابل استناد در روابط دیپلماتیک کشورها به شمار می آیند و از نظر حقوق بین الملل دارای اعتبارند (2).

 

ارجاعات

1- معین، محمد. فرهنگ فارسی. چاپ 15، جلد 1. تهران: انتشارات سپهر؛ 1379 ص 275 و جلد 2. ص 1929.

2- مصلی، غلامرضا. ملاقات مرزی. تهران: دانشگاه علوم انتظامی؛1388. ص 61 .

 

 

یاد داشت تفاهم     Memorandum Of Understanding

یادداشت تفاهم از دو کلمه یاد داشت و تفاهم تشکیل شده است. در فرهنگ معین کلمه یادداشت به معنای آنچه از وقایع و حوادث روزانه یا نکاتی که بر ورقه ای یا دفتری می نویسند که هنگام لزوم بدان رجوع کنند آمده است (1). همچنین تفاهم یعنی مقصود یکدیگر را فهمیدن، درک کردن مطلب همدیگر (2). در ادبیات مرزی، یادداشت تفاهم به معنی توافق های دو جانبه است که بین نمایندگان دو دولت به امضا می- رسد.یادداشت تفاهم به معاهده دو جانبه ای اطلاق می گردد که نماینده یا نمایندگان دو دلت بر سر موضوعات خاصی که معمولاً مبادلات اقتصادی، بازرگانی، صنعتی و غیره را در بر می­گیرد، به توافق هایی نائل می شوند و به موجب آن، سایر معاهدات خود را منعقد ساخته و یا کمسیون­های مشترک خود را در آینده تشکیل می دهند (3).همچنین در تعریفی دیگر، به معاهده دو جانبه ای که به وسیله آن نمایندگان دو دولت بر سر موضوعاتی خاص از قبیل اقتصادی، تجاری، صنعتی، فرهنگی و ..... توافق نموده و بر مبنای آن، سایر معاهدات بین دو طرف منعقد می شود، یادداشت تفاهم می گویند (4). تفاهم نامه، توافقی است که زمینه همکاری دولت جمهوری اسلامی ایران با یکی از دستگاه های دولتی با طرف های خارجی را مشخص می نماید، بدون آنکه تعهد حقوقی جهت انجام آن برای دستگاه دولتی ایجاد نماید (5).

ارجاعات

1- معین، محمد. فرهنگ فارسی. چاپ 15. جلد 4. تهران: انتشارات سپهر؛ 1379. ص 5240.

2- همان، جلد 1. ص 1109.

3- رحمتی راد، محمد حسین. مرزبانی گذرنامه و اتباع بیگانه. تهران: معاونت آموزش ناجا. 1374. ص 28.

4- صنایعی، ابراهیم. اصول و مبانی مرزبانی. تهران: جهان جام جم. 1384. ص 26.

5- تیموری، محبوب. اجرای معاهدات مرزی. تهران: دانشگاه علوم انتظامی. 1384. ص 20.

 

 

پروتکل مرزی  Border  protocol

پروتکل مرزی اصطلاحی است در ادبیات مرزی. پروتکل صورت مجلس جلسات سیاسی است که برای بررسی و تحقیق و مذاکره در امری منعقد گردد (1). پروتکل مرزی یعنی صورت مجلس هایی که مربوط به مرز می باشد.

مرزبانان و معاونان پس از مذاکره یا انجام کار مشترک در هر ملاقات مرزی، نتیجه را در صورت مجلس که اصطلاحاً پروتکل نامیده می شود، ثبت می کنند.معمولاً مرزبانان در جلسات ملاقات مرزی که کارشناسان فنی دو کشور حضور دارند، پس از انجام تعارفات اولیه و اعلام دستور جلسه، اجازه می دهند کارشناسان فنی دو طرف بخش فنی، دستور جلسه را به اتفاق بررسی کنند و پس از تبادل نظر، نتیجه را به مرزبانان ارائه دهند. مرزبانان نیز بر اساس نتیجه مذاکرات کارشناسان فنی، دستور تنظیم صورت مجلس را به منشی ها صادر می کنند و آنان نتایج مذاکرات را با نظر مرزبانان و کارشناسان فنی به  زبان های دو کشور در قالب پروتکل تنظیم می کنند. مترجمان نیز برای اطمینان از یکسان بودن دو نسخه به زبان های طرفین آنها را مقابله می کنند. همچنین مترجمان باید صورت مجلس را برای تأیید یکسان بودن دو متن به زبان های طرفین پاراف کنند. سپس مرزبانان صورت مجلس مذاکرات را امضا می کنند. بدیهی است که مسئولیت کامل تصمیمات اتخاذ شده با مرزبانان است و قرارهای آن پس از امضای دو طرف لازم الاجرا خواهد بود (2).موادی از قراردادهای انتظامات مرزی در مورد تنظیم صورت مجلس مذاکرات مرزی به شرح زیر است:

 

1- مرزهای شمالی

در مرزهای مشترک با کشور آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان، مرزبانان و معاونان آنها کارهای مشترک را طبق روال معمول در جلسات و ملاقات ها انجام می دهند. در هر جلسه، مرزبانان صورت مجلس را تنظیم و در آن، جریان جلسه و قرارهای تصویب شده و موعد انجام آنها را به طور خلاصه منعکس می کنند.قرارهای مرزبانان پس از امضای پروتکل برای هر دو طرف اجباری و لازم الاجرا است و خاتمه یافته تلقی می­شود. در هر یک از ملاقات، معاونان صورت جلسه کار را تنظیم و در آن اقدامات انجام شده را به تفصیل شرح داده و در صورت نیاز، تصمیمات و پیشنهادها را ذکر خواهند نمود.تصمیمات معاونان پس از تصویب مرزبانان به اجرا گذارده می شود.پروتکل ها و صورت­جلسه های جلسات مرزبانان و ملاقات های معاونان در دو نسخه و هر یک به زبان های فارسی و روسی تنظیم می شود (3).

پس از فروپاشی شوروی، در مرز مشترک با آذربایجان، مرزبان مقابل به زبان آذری مذاکره می کند و صورت جلسات نیز به زبان آذری با حروف انگلیسی تنظیم می شود.

2- مرز مشترک با ترکیه

در مرز مشترک با ترکیه، مرزبانان صورت مجلس هایی را به دو زبان فارسی و ترکی تنظیم و امضا خواهند کرد و هم چنین دلایل انعقاد جلسه و تصمیمات گرفته شده در جلسات در صورت مجلس ها قید خواهد شد (4).

3- مرز مشترک با عراق

در مرز مشترک با عراق برای هر یک از جلسات، کلانتران مرز یا معاونان آنها صورت جلسه ای را که در آن به اختصار تصمیمات گرفته شده و نحوه اجرای آنها درج خواهد شد به دو زبان فارسی و عربی تنظیم می نمایند (5).

4- مرز مشترک با پاکستان

در مرز مشترک با پاکستان، پس از انجام عمل تجدید یا تعمیر علائم مرزی، نتایج بازرسی های مشترک علائم مرزی و تحقیقات مشترک، در صورت مجلس قید و در دو نسخه به زبان فارسی و انگلیسی تنظیم می شود و پس از امضای نمایندگان طرفین مبادله خواهد شد (6).

5- مرز مشترک با افغانستان

در مورد مرزهای مشترک با افغانستان تنظیم صورت مجلس مشترک ( به زبان فارسی)، فقط به عهده کمیساران یا جانشینان آنان است که رسماً معرفی شده اند (7).

نکاتی که باید در تنظیم پروتکلهای مرزی رعایت گردد، عبارت اند از:

1- در قسمت یا صفحه ای که توسط مرزبان جمهوری اسلامی ایران تهیه و تنظیم می شود، آیه شریفه « بسم الله ارحمن الرحیم» در وسط و بالای صفحه نوشته شود.

2- زمان جلسه با ذکر ساعت، تاریخ و سال هجری شمسی و مطابقت آن با ساعت ، تاریخ و سال رسمی کشور مقابل قید شود.

3- محل تشکیل جلسه مشخص شود.

4-  منظور از تشکیل جلسه( دستور جلسه) به طور واضح تعیین شود.

5- اسامی شرکت کنندگان در جلسه با ذکر عنوان و مشخصات کامل، ابتدا اعضای شرکت کننده ایرانی ، سپس اعضای هئیت طرف مقابل، قید گردد.

6- خواسته یا خواسته های طرف ایرانی یا طرف مقابل به طور واضح نوشته شود.

7- پاسخ یا پاسخ­های طرف ایرانی یا طرف مقابل قید گردد.

8- در صورتی که مذاکره به توافق و نتیجه مشترک برسد، در قسمت قرار مشترک نوشته شود.

9- در پایان پروتکل درج عبارت « این پروتکل در ... نسخه تنظیم شده، هر نسخه دارای متن و اعتبار یکسان می باشد» ضرورت دارد.

10- پروتکل­ها فقط به امضای رئیس هئیت برسد و در صورت لزوم به مهر مرزبانی ممهور گردد.

11- در تنظیم پروتکل که یک سند رسمی و قابل استناد است و برای طرفین تعهدات ایجاد می نماید، باید کاملاً دقت شود که متن پروتکل خوانا و بدون خط خوردگی باشد و حتی الامکان تایپ شود.

 

 

ارجاعات:

1- معین، محمد. فرهنگ فارسی. چاپ 15. جلد 1.تهران: انتشارات سپهر؛ 1379. ص 736

2- مصلی، غلامرضا. ملاقات مرزی. تهران: دانشگاه علوم انتظامی. 1388. ص81

3- رجوع شود به ماده 29 قرارداد بین دولت ایران و شوروی راجع به انتظامات مرزی ایران و شوروی و ترتیب و تصفیه اختلافات و حوادث در مرز (1336ش/ 1957 م)

4- رجوع شود به ماده 5 بند ج قرارداد راجع به امنیت منطقه سرحدی و تصفیه حوادث و اختلاف ایران و ترکیه (1315ش / 1937م)

5- رجوع شود به ماده 10 موافقتنامه بین ایران و عراق راجع به کلانتران مرز ایران و عراق (1354 ش / 1975 م)

6- رجوع شود به مواد 2و3و15 قرارداد بین ایران و پاکستان راجع به انتظامات مرزی ایران و پاکستان (1339 ش / 1960 م)

7- قرارداد کمیساران سرحدی بین ایران و افغانستان 1335 ش .

 

رودخانه مرزی  Border  river

محمد معین در فرهنگ فارسی رودخانه را به معنای جایی که رود عبور می­ کند و رود را نهری که از جویبارهای متعدد تشکیل می­ شود، تعریف نموده است (2). در ادبیات مرزی، رودخانه مرزی، رودخانه­ ای است که خط مرز با کشور همسایه را تشکیل می ­دهد.رودخانه مرزی، رودخانه ای است که تمام یا قسمتی از آن، مرز مشترک دو کشور را تشکیل می­ دهد (2). رودخانه های مرزی بر دو نوع است:

 

1- رودخانه قابل کشتیرانی؛

2- رودخانه غیر قابل کشتیرانی (3).

در رودخانه های قابل کشتیرانی «خط تالوگ» خط مرز را تشکیل می دهد و در رودخانه های غیر قابل کشتیرانی «خط منصف المیاه» خط مرز را تشکیل می دهد.نظريه بين­المللي كردن رودخانه­ها براي اولين بار توسط گروسيوس و واتل مطرح شد. قبل از آن، كليه رودخانه ­ها را داخلي و تحت حاكميت سرزمين كشورهاي كناره آنها مي­دانستند (4). همچنانكه قبل از كنگره وين (1815) نيز حاكميت بر رودها مطلق بود و به منافع ساير دولت­ها توجه نمي شد. در عهدنامه صلح ورساي 1919 واژه رودهاي بين المللي براي اولين بار جايگزين واژه رودهاي چند سرزمين گرديد (5). اين عهدنامه در ماده 33 تعريفي از رودخانه بين­المللي به دست داده است. به موجب اين ماده، رودخانه بين ­المللي، رودخانه­ اي است كه قابل كشتيراني بوده و بيش از يك كشور را به آب آزاد مرتبط مي­ نمايد.

 

رودخانه ­هاي بين المللي خود به دو دسته تقسيم مي­ شوند:

1) رودخانه مرزي كه مرز بين دو كشور را تشكيل مي­دهند. مانند اروندرود (رود مرزي ايران وعراق) و رود ارس ( رودخانه مرزی ایران با ارمنستان و آذربایجان) و همچنین رودخانه (دانوب) كه مرز مشترك بين كشورهاي چك اسلواكي، مجارستان، بلغارستان، روماني، يوگسلاوي و روماني را تشكيل مي­ دهد.

 2) رودخانه­ هايي كه از خاك دو يا چند كشور عبور مي كنند مانند رود نيل و راين كه رودخانه نيل از كشورهاي سودان، مصر، اتيوپي، اوگاندا، كنيا، تانزانيا،زئير، بروندي، وروآندا مي­ گذرد (6).

رودخان ه­های مرزی علاوه بر تعیین خط مرزی به طرق گوناگون در امور توسعه کشاورزی، رونق صنعت و تأمین منابع آب شرب مورد استفاده و بهره­برداری قرار گرفته و روز به روز بر اهمیت راهبردی آنها افزوده می­شود. از سوی دیگر، تأمین منابع آب پایدار برای ساکنان نواحی مرزی نقش مؤثری در ایجاد اشتغال و جلوگیری از تخلیه سرزمین­های مرزی، مهاجرت بی رویه به سمت سایر شهرها و نواحی داخلی دارد. کشور جمهوری اسلامی ایران با کلیه کشورهای همجوار دارای مرز رودخانه­ای و منابع آب مشترک است. از مجموع 8700 کیلومتر طول مرزهای کشور و پیرامون ایران،1918 کیلومتر (22 درصد) آن را بیش از سی رودخانه مرزی کوچک و بزرگ تشکیل می­ دهد (7).

 

ارجاعات

معین، محمد. فرهنگ فارسی. چاپ 15. جلد 2. تهران: انتشارات سپهر ؛ 1379. ص 1684.

رضایی، غلامرضا. رسیدگی به مسایل مرزی. تهران: دانشگاه علوم انتظامی؛  1384. ص 32. 

صنایعی، ابراهیم. اصول و مبانی مرزبانی. تهران: جهان جام جم؛  1384. ص28.

ضیایی بیگدلی، محمدرضا. حقوق بین المللی عمومی. تهران:، انتشارت گنج دانش، چاپ بیست و ششم؛ 1385. ص 376.

فرشا گهر، ناصر. نظام حقوق رودهاي بين المللي و اروند رود.تهران. دفتر مطالعات سياسي و بين المللي؛ 1367. ص 45.

بيگم مجابي، صديقه. كلياتي درباره رژيم حقوقي رودخانه­ هاي بين المللي.تهران: مركز مطالعات عالي و بين المللي دانشگاه تهران؛1353. ص 17 .

فتاح، محمد تقی. رودخانه های مرزی. تهران: دانشگاه علوم انتظامی؛ ص 22.

 

مرزهاي دريايي :
خط مبداء: خطي است كه از آن مناطق دريايي كشور ساحلي اندازه گيري مي شود . خط مبداء مناطق دريايي كشور ج .ا.ا (خليج فارس ودرياي عمان) با استفاده از روش خطوط مستقيم (به استثناء نقاط 14 و 15) كه از اتصال 25 نقطه در جزيره هاي نزديك به ساحل و دماغه ها ترسيم گرديده بوجود آمده است.
ـ مختصات نقاط مذكور طبق اعلاميه آبانماه 1352 هيئت وزيران مشخص و به مراجع بين المللي اعلام شده است .
آبهاي داخلي :اين منطقه شامل خورها ، خليج ها و برخي شبه خليج ها است كه پيش از خط مبداء قراردارند و جزء آبهاي داخلي هركشورمحسوب مي شوند دولت ساحلي بر بستر دريا ، آب و فضاي هوائي فراز آن حاكميت كامل دارد .
درياي سرزميني : 12 مايل از آبهاي داخلي به سمت آبهاي آزاد كه در اين محدوده دولت بر روي آب ، بستر دريا ، زير بستر وفضاي بالاي آن حاكميت كامل دارد و از اين نظر تفاوتي بين اين منطقه و آبهاي داخلي نيست ولي از نظر كشتيراني حقوق دولت ساحلي با محدوديت روبروست چون كشتيهاي دولتهاي بيگانه ميتوانند با استفاده از حق ((عبور بي ضرر)) از درياي سرزميني عبور كنند .
منطقه نظارت : در ماوراء و مجاور درياي سرزميني به عرض 12 مايل يك دولت مي تواند به منظور جلوگيري از تخلفات گمركي ، مالي و مهاجرتي و يا مقررات بهداشتي نظارت داشته باشد .
منطقه انحصاري اقتصادي : طبق كنوانسيون سوم حقوق درياها منطقه اي است در ماوراء آبهاي داخلي كه عرض اين منطقه نبايد از 200 مايل دريائي از خط مبداء تجاوز كند .

 

عمق نوار مرز :
- عمق نوار مرز فاصله ايست از خط مرز با عرض معيني به داخل خاك دو كشور كه بموجب قراردادهاي دوجانبه تعيين مي شود .شرايط حاكم برسكنه و مقررات ناظر بر نوار مرزي مذكور ضمن توافقهاي دوجانبه با دولت همسايه تعيين مي گردد . در بعضي از معاهدات عمق نوار مرزي محدوده عمل مرزبانان دوكشور را نيز شامل مي شود .

 

عابر غير مجاز :
به اشخاصي گفته مي شود كه اغلب سهواً و به علت مشخص نبودن خط مرز و يا عدم اطلاع از نحوه عبور خط مرز وارد خاك كشور همجوار گردند و معمولاً فاقد مدارك واسناد معتبر جهت ورود به آن كشور مي باشند.

 

متجاوز مرزي :
به افراد بيگانه اطلاق مي شود كه تعمداً و با نيت و هدف و برنامه ريزي قبلي بدون در دست داشتن اسناد ومدارك لازم و يا حتي با دراختيار داشتن اينگونه مدارك از مرز غير مجاز عبور مي نمايند.

 

طرد :
چنانچه متجاوز مرزي پس از طي مراحل مربوطه در مراجع قضائي و انتظامي بدون تنظيم صورتجلسه يا ملاقات مرزي از يك نقطه در مرز اخراج گردد طرد محسوب مي شود.

 

تجاوز :
تجاوز عبارتست از توسل به زور عليه تماميت ارضي يا حاكميت سياسي يك دولت بمنظور تحميل اداره به آن كشور كه بارزترين نوع آن كاربرد نيروي مسلح و تهاجم زميني يا بمباران هوائي يا محاصره دريائي و زميني يك دولت بوسيله نيروهاي مسلح دولت ديگري مي باشد .

 

دروازه مرزي :
به نقاطي اطلاق مي شود كه ورود و خروج از آن نقاط با دردست داشتن گذرنامه يا اسناد در حكم گذرنامه مجاز مي باشد كه در چارچوب تفاهم نامه هاي منعقد شده بين جمهوري اسلامي ايران و كشورهاي همجوار تعيين مي شود اين دروازه ها با توجه به ويژگيهاي مربوطه بشرح زير تقسيم بندي مي شوند :
1- دروازه تردد بين المللي : مختص عبور مسافر و وسائط نقليه حامل كالا و مسافر با دردست داشتن گذرنامه .
2- دروازه تردد تجاري : مختص عبور وسائط نقليه حامل كالاي تجارتي و خدمه هاي مربوطه .
3- دروازه هاي تردد مرزي : ويژه تردد اتباع مرزنشين با دردست داشتن پروانه گذر صادره از مرزباني .
4- دروازه هاي تردد ويژه : دروازه اي است كه براي مدت محدود با هدفهاي خاص اجازه ورود و خروج اشخاص يا كالا يا تجهيزات از آن نقاط داده مي شود .

نشانه هاي مرزي :
علائمي هستند براي مشخص كردن مسير عبور خط مرز كه از لحاظ نوع و شكل و اندازه و رنگ طبق موافقت دو كشور همسايه مشخص و در فواصل معين روي زمين نصب ميگردند .
علائم مرزي در مرزهاي جمهوري اسلامي ايران با كشورهاي همسايه به 4 طريق زير نصب گرديده اند:
1- ميله منفرد در مرزهاي خشكي
2- ميله زوجي در مرزهاي رودخانه اي
3- ميله سه جانبه در مرزهاي مشترك سه كشور
4- گوي شناور در درياچه سد ارس

انواع ميله هاي مرزي :

1- ميله مرزي اصلي بصورت فلزي يا سيماني يا سنگي طبق موافقت دو كشور در نقاط مشخص و معين روي خط مرز نصب مي گردد .
2- ميله مرزي فرعي بصورت فلزي يا سيماني يا سنگي در حدفاصل دو ميله اصلي نصب تا خط مرز بهتر و ساده تر قابل شناسائي باشد و معمولاً شكل و اندازه ميله هاي فرعي با ميله هاي اصلي متفاوت است .
3- ميله مرزي متقاطع ميله اي است كه فصل مشترك مرز 3 كشور نصب مي گردد .

مرزبان :

براي تسريع در حل وفصل اختلافات مرزي و جلوگيري از اتلاف وقت و محو آثار علائم در حوادث مرزي و استيفاي حقوق دولت و اتباع مرزنشين نيروي انتظامي جمهوري اسلامي ايران افسران با تجربه و متخصص را در مرز مي گمارد كه مرزبان ناميده مي شود و اين ماموريت مهم با صدور استوارنامه از سوي وزير امورخارجه آغاز خواهد شد .

 

اسناد مرزي ، بين المللي :

تعريف معاهده :

معاهده نوعي توافق بين المللي مي باشد كه بين دو يا چند دولت با يكديگر يا بين دولت يا دولتهائي يا سازمان يا سازمانهاي بين المللي منعقد مي شود و مسئوليتها و وظايف حقوقي براي طرفين ايجاد مي كند .
طبق بند الف از ماده دوم كنوانسيون وين (1969) اصطلاح (معاهده) به مفهوم قرارداد بين المللي است كه بين كشورها كتباً منعقد گرديده و حقوق بين الملل بر آن حاكم است خواه در يك سند واحد و خواه دو يا چند سند مربوط به ان درج گردد و به آن هر عنوان خاصي داده شده باشد .
از نحوه كار برد عنوان هاي مختلف براي معاهدات مختلف عناوين: عهدنامه ،كنوانسيون، اعلاميه ، بيانيه ، پيمان ، موافقتنامه ، مقاوله نامه ، يادداشت تفاهم ، پروتكل ، قرارداد ، استنتاج مي گردد .

 

تعريف عهدنامه:

عهدنامه بين المللي يك سند حقوقي رسمي است كه در جامعه بين المللي مانند قانون و قرارداد در جوامع داخلي ، تعهداتي را ايجاد مي كند، بنابراين قراردادهائي كه طرفين متعهد يا يكي از آنها دولت نباشد عهدنامه محسوب نمي گردند.

 

تعريف كنوانسيون :

كنوانسيون در اصطلاح حقوق بين الملل به (( اسناد چند جانبه بين المللي )) اطلاق ميشود كه از نظر شكل شبيه معاهده است و مسائلي را در بر مي گيردكه مورد قبول تعداد زيادي از دولت ها مي باشد.
از كنوانسيون هاي مشهور مي توان به معاهدات بين المللي صلح لاهه (1899،1907) و كنوانسيون 1936 مربوطه به منع تجارت برده و كنوانسيونهاي وين راجع به روابط ديپلماتيك (1961) و راجع به روابط كنسولي (1936) اشاره نمود .

 

اعلاميه يا اعلام نامه :

اين اصطلاح در موارد ذيل بكار رفته است:.
1) معمولاً به معاهداتي اطلاق مي شود كه قوانين و قواعد موجود را مسجل مي كند .
2) سندي است كه در آن دويا چند دولت خط و مشي خود را در مورد بخصوصي و سياست مشتركي كه در باره آن اعمال خواهند كرد اعلام ميكنند .
3)سندي است كه طي آن شرح موافقت در تعيين يك خط مشي عمومي راجع به موضوع خاصي بين روساي چند كشور نگاشته مي شود.

بيانيه :

سندي است كه دولتي به منظور روشن كردن خط مشي سياسي خود در موضوع خاص يا توضيح جريان بخصوص جريان يا بي اثر كردن اظهارات مخالفين صادر مي كند ممكن است بيانيه در حكم قراردادي بين دويا چند دولت وحاوي نظرات و خواسته ها تصميمات مشترك ايشان باشد و نيز ممكن است بيانيه جهت تشريح وتفسير ماده يا موادي از معاهده اي كه سابقاً منعقد شده صادر شود .

 

بيانيه نهايي :

بيانيه رسمي يا خلاصه مذاكرات كنگره يا مجلسي است كه در آن معاهدات مورد مذاكره نام برده شده يا به اختصار تشريح گرديده است ، امضاء چنين سندي دليل قبول تعهداتي كه در ان تشريح شده و يا نام برده شده نيست .

 

بيانيه عمومي:

به اسنادي اطلاق مي شود كه علاوه بر نام بردن تعداد معاهدات مورد مذاكره در كنفرانس خود به صورت يك معاهده در مي ايد بنحويكه هر يك از معاهداتي كه در خود دارد جزئي از آن را تشكيل مي دهد .

 

پيمان :
به بعضي از معاهدات كه اهميت زيادي داشته و جنبه بين المللي فراوان دارند و براي موضوع خاص و معيني منعقد ميگردند اطلاق مي شود .

 

موافقتنامه يا توافقنامه :

معاهده اي است كه روابط دو دولت را در زمينه هاي مختلف اقتصادي ، تجاري ، فرهنگي ، مالياتي ، حمل و نقل و غيره تنظيم و تعهدات دوجانبه را ايجاد مي كند .

 

مقاوله نامه يا صلح نامه :

معاهده ايست كه بموجب آن طرفين متعاهد ، اختلافي را به حكميت يا داوري ارجاع ميدهند .

 

قرارداد:

توافقي است بين دودولت يا چند طرف كه اجباري را بر اجرا يا عدم اجراي موضوع بخصوص ايجاد نمايد .

 

يادداشت :

نامه رسمي است كه به وسيله نماينده سياسي به حكومت خارجي تسليم مي شود .اين نامه متضمن تشريح مسائل وتقاضاي پاسخي است اين نامه با عبارات تعارف آميز سياسي ختم و سپس مهر و امضاء مي شود .

 

اختيار نامه :

سند نوشته اي است كه به نماينده يا نمايندگان تام الاختيار كشورها از جانب مقام صلاحيتدار داخلي صادر مي گردد و در آن اجازه مذاكره و عقد قرارداد به آن نماينده يا نمايندگان داد مي شود .

مجموعه قراردادهاي دوجانبه :

احترام به تعهدات بين المللي ، كه معمولاً بصورت قراردادهاي دو جانبه در مي آيد يكي از اركان عمده سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران مي باشد.ارتباطات ، اساس و شالوده ديپلماسي را تشكيل ميدهد اين ارتباطات بايستي بين دولتهاي كشورها صورت بگيرد و اين فرآيند مي تواند بطور مستقيم بين روساي دولتها و نمايندگان آن و يا به طور غير مستقيم از طريق مكاتبات انجام شود .بين كشورها ي بزرگ وكشورهاي همسايه ، ديپلماسي در بالاترين سطح خود مي تواند به ساده ترين و منطقي ترين وجهي به وسيله روسا يا نمايندگان دولتها از طريق ملاقاتهاي رو در رو و از راه گفتگو صورت گيرد .مرزبانان جمهوري اسلامي ايران با اخذ استوارنامه از وزارت امور خارجه به عنوان نماينده رسمي دولت بر اساس قراردادهاي دو جانبه براي استيفاي حقوق دولت و اتباع مرزنشين با همتايان خود از كشورهاي همسايه در مرزها ملاقات مي نمايند .بخشهائي از قراردادهاي انتظامات مرزي ايران و كشورهاي همسايه در ارتباط با نحوه عمل مرزبانان در بررسي مشترك و حل و فصل مسائل مرزي بشرح زير مي باشد

 

جمهوري اسلامي ايران و تركيه :
قرارداد راجع به امنيت منطقه سرحدي و تصفيه حوادث مرزي و پروتكل ضميمه پانزده خرداد 1316 ( 14 مارس 1937( شامل 29 ماده كه بعضي از مواد مربوط به ملاقات كلانتران مرز بشرح زير مي باشد .
ماده 4 : حوادث و اختلافات مذكوره در اين قرارداد از طرف مصادر امورسرحدي طرفين مورد رسيدگي قرارگرفته و تصفيه خواهند شد .

مصادر در امور مزبور بقرار ذيل هستند :
از طرف ايران :
در درجه اول معاونين كلانتر مرز (مرزبان درجه2)
در درجه دوم كلانتران مرز(مرزبان درجه يك )

از طرف تركيه :
در درجه اول قائم مقام ها
در درجه دوم ولات
- مصادر امور سرحدي در درجه اول مرتباً هر دوماه يك بار جلسه اي خواهند داشت و جلسه فوق العاده آنها به فوريت و برحسب تقاضاي يكي از طرفين معاهده كه بايد در مراسله خود علت انعقاد جلسه را ذكر بكند، صورت خواهد گرفت .
مصادر امور درجه 2 مرزبان درجه يك سالي دوبار اجلاس خواهند داشت و در صورت لزوم به فوريت تشكيل جلسه خواهند نمود .
براي تسهيل اجراي مقررات اين قرارداد و تامين حفظ روابط حسن همجواري در سرحدات مشتركه طرفين متعاهدين موافقت حاصل نمودند كه كميسيون عالي سرحدي كه داراي اعضاء متساوي از طرفين باشد تشكيل بدهند .
جمهوري اسلامي ايران وعراق:
قانون موافقتنامه بين ايران و عراق راجع به كلانتران مرز :
قانون فوق مشتمل بر بيست ماده در تاريخ 5 ديماه 1354 (26 دسامبر 1975) به تصويب رسيده است .
هريك از طرفين متعاهدين براي هريك از مناطق مرزي مشروحه زير يك كلانتر مرز تعيين خواهند نمود :
در عراق در ايران
بصره خرمشهر
عماره سوسنگرد
علي غربي دهلران
بدره مهران
مندلي سومار
خانقين قصرشيرين
حلبچه نوسود
پنجوين مريوان
شهربازار بانه
پشدار سردشت
چومان پيرانشهر
تعداد و مقر كلانتريهاي مرزي فوق الذكر با توافق مشترك از طريق ديپلماتيك قابل تغيير مي باشد .
هر كلانتر مرز حق دارد تعدادي معاون كه احتياج داشته باشد تعيين نموده و اسامي و عناوين و وظايف آنها را به كلانتر مرز طرف متعهد ديگر اعلام نمايد .كلانتران مرز تدابير لازم براي حل و فصل مسائلي كه در حيطه صلاحيت آنها است اتخاذ خواهند نمود . به هنگام بروز حوادث كلانتران مرز متفقاً به بررسي پرداخته و نتايج حاصله را در صورت جلسه اي درج خواهند نمود .مسائلي كه معاونين كلانتران مرز نسبت به آن به توافق نرسيده اند تابع تصميم كلانتران مرز خواهند بود .حوادثي كه نسبت به حل و فصل آنها كلانتران مرز بتوافق نرسيده باشند توسط كميسيون دائمي حل و فصل خواهد شد .طرفين متعاهدين يك كميسيون دائمي متشكل از تعداد مساوي عضو براي هماهنگ نمودن وظايف كلانتران مرز تشكيل خواهند داد .اين كميسيون لااقل يكبار در سال به تناوب در ايران و عراق تشكيل جلسه خواهد داد و در هر موقع كه اوضاع و احوال ايجاب نمايد نيز مي توان آنرا دعوت به اجلاس نمود .كميسيون دائمي سعي خواهد نمود مسائلي را كه نسبت به آن كلانتران مرز بتوافق نرسيده اند از طريق دوستانه حل و فصل نمايند .

ايران و افغانستان :
قرارداد كميساران سرحدي مصوب 5 تير ماه 1335 مشتمل بر 15 ماده مي باشد .دولت ايران و دولت افغانستان هريك سه كميسار (مرزبان) در طول خط سرحدي بطريق ذيل تعيين مي نمايد .

ايران افغانستان
زابل چخانسور نيمروز
گزيك (يزدان) كلاته نظر شيندند
تايباد اسلام قلعه

كميساران سرحد (مرزبانان) طرفين مي توانند برحسب احتياج يك يا دو معاون (مرزبان درجه2 ) داشته باشند .
هريك از كميساران سرحدي مي توانند از طرف خود مامورين كوچكتري را وكالت دهند كه فقط راجع به حل قضاياي كوچك با اطلاع دادن بطرف ديگر وبا اقدام فوري تدابير لازم اتخاذ نمايند .كميساران سرحدي موظف اند هر ماه يكدفعه در صورت لزوم مجلس رسمي تشكيل داده و پيش آمدهاي حدودي (مرزي ) را مطرح و صورتمجلس تنظيم نمايند .
جمهوري اسلامي ايران وشوروي سابق(تركمنستان، آذربايجان ، ارمنستان( قرارداد راجع به انتظامات مرزي ايران و شوروي سابق و ترتيب تصفيه اختلافات و حوادث در مرز مشتمل بر 44 ماده در تاريخ 24 ارديبهشت 1336 ( 14 مه 1957(به تصويب طرفين رسيده است .مرزبانان جهت حل و فصل اختلافات و حوادثي كه در مرز پيش مي آيد و مربوط به وظائف آنان است اقدامات لازم را مي نمايند در اينگونه موارد مرزبانان پس از حصول موافقت نظر مشتركاً به اختلافات و حوادث رسيدگي و مراتب را در صورتجلسه قيد مي نمايند .

ايران- آذربايجان
كميسيون مشترك مرزي و ملاقات فرماندهان مرزباني دو كشور براساس يادداشت تفاهم (تشكيل كميسيون مشترك مرزي جمهوري اسلامي ايران وجمهوري آذربايجان كه در تاريخ 11/4/1373 (2/7/1994) بين وزراي امورخارجه دو كشور امضاء شده است .

ايران - تركمنستان
اجلاس كميسيون عالي مرزي –كنسولي ايران و تركمنستان علاوه برملاقات مرزي مرزبانان درجه يك به منظور حل و فصل مسائل و مشكلات مرزي برگزار مي شود .

ايران – پاكستان
قرارداد انتظامات مرزي ايران و پاكستان مشتمل بر 31 ماده در 30 مرداد 1339 (21 اوت 1960 ) بتصويب رسيده است . نام و نام خانوادگي وتعداد حوزه عمليات و مقر دائمي نمايندگان طرفين و جانشينان و معاونين آنها از طريق سياسي به اطلاع طرف ديگر مي رسد . جانشينان از تمام اختياراتيكه به روساي آنان داده شده است استفاده مي نمايند و در غياب روسا وظايف آنان را انجام مي دهند در هر حال تصميمات متخذه از طرف معاونين راجع به حوادث مرزي پس از تصويب روسا به موقع اجراء گذارده مي شود .اجلاس كميسيون مشترك مرزي ايران و پاكستان كه علاوه بر ملاقات مرزبانان درجه يك و دو بمنظور رسيدگي به مسائل مرزي و تامين انتظام و امنيت سرحدي دو كشور برگزار ميشود .