تنگه هُرمز در دایره المعارف بزرگ اسلامی

دکتر پیروز مجتهدزاده

تنگه ای در میان خلیج فارس و دریای عمان . تنگة هرمز باریکة دریایی خمیده شکلی است که در منتهی الیه شرقی خلیج فارس واقع شده است و فلات ایران را از شبه جزیرة عربستان جدا می کند و آبهای خلیج فارس را به دریای عمان و اقیانوس هند پیوند می دهد. این تنگه یک فرورفتگی از دورة سوم زمین شناسی است که ادامة رشته کوههای جنوبی ایران به شبه جزیرة مُسَنْدَم را قطع می کند.

برای تعیین درازای تنگة هرمز معیار ویژه ای وجود ندارد؛شاید بهترین معیار، مرز دریایی تعیین شده میان ایران و عمان باشد. طول این خط مرزی 1ر202 کیلومتر (8ر124 مایل دریایی ) است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). طولانیترین فاصلة تنگة هرمز 84 کیلومتر (از کرانه های بندرعباس در شمال تا شمالیترین نقطة کرانه های مسندم در جنوب )، کوتاهترین آن (میان جزیرة ایرانی لارَک در شمال و جزیرة عمانیِالسلامه ــ که نام دیگر آن قوئین بزرگ است ــ در جنوب ) 6ر33 کیلومتر بر آورد شده است (همانجا).

کف دریا در تنگة هرمز شیب نسبتاً تندی در جهت شمالی ـ جنوبی دارد. ژرفای پیش کرانه های شمالی بیشتر از چند متر نیست اما در نزدیکی کرانه های مسندم در جنوب از نود متر افزونتر است ( رجوع کنید به مجتهدزاده ، 1372ش ، ص 82) که ژرفترین نقطة خلیج فارس به شمار می آید. نیمة شرقی تنگة هرمز، بویژه در نزدیکی دریای عرب ، بسیار ژرف است . ژرفای نسبتاً اندک آب تنگه در بخش شمالی و شیب کف دریا به سوی جنوب ، سبب برقراری مسیرهای کشتیرانی تنگه از نزدیکی کرانه های عمان شده است . با به کارگیری نفتکشهای سنگین در دهه های اخیر، عبور و مرور این نفتکشها ــ که حجم عمدة صادرات نفتی و بازرگانی بین المللی خلیج فارس را انتقال می دهند ــ به ژرفترین بخش تنگة هرمز در نزدیکی کرانه های مسندم منحصر شد. تا 1358ش راه کشتیهای نفتکش در تنگة هرمز، از میان جزیرة قوئین کوچک و کرانه های صخره ای جزیرة مسندم ــ که کوتاهترین راه است ــ می گذشت . در این سال ، دولت عمان به «سازمان مشاورة دریایی بین المللی » (ایمکو) اعلام کرد که نمی تواند سلامت کشتیهایی را که از میان صخره های جزیرة قوئین کوچک و صخره های جزیرة مسندم عبور می کنند، تضمین کند و خواست تا مسیر کشتیرانیِ شمال جزیرة السلامه تا مرزهای دریایی با ایران را به رسمیت بشناسد. از آن تاریخ دو مسیر دریایی برای عبور نفتکشها در شمال و جنوب و به موازات هم در میان جزایر قوئین (قوئین بزرگ و قوئین کوچک ) و مرزهای ایران و عمان در نظر گرفته شد. گسترة هریک از این دو مسیر 852 ، 1 متر (یک مایل دریایی ) است که یک مایل دریایی حفاظتی نیز میان آنها فاصله است . نفتکشهای خالی از مسیر شمالی به خلیج فارس وارد می شوند و نفتکشهای پُر برای عبور از خلیج فارس به دریای عمان از مسیرهای جنوبی که ژرفتر است ، استفاده می کنند (همان ، ص 85 ـ86).

نام تنگة هرمز در نوشته های کهن دیده نمی شود. هنگام اقتدار بریتانیا در خلیج فارس (1199 ش ـ 1349ش / 1820ـ 1971) نام تنگة هرمز از جزیرة هرمز گرفته شد که مهمترین جزیرة خلیج فارس به هنگام روی آوردن استعمار اروپایی به منطقه بود (نیز رجوع کنید به هرمز * ، جزیره ).

در سالهای نخستین قرن دهم / شانزدهم نیروهای پرتغالی به فرماندهی آلفونسو آلبوکرک * سراسر تنگه را در اختیار گرفتند، جزیرة هرمز را تسخیر و حاکم خودمختار هرمز را دست نشاندة خود کردند. این دگرگونی بر اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی تنگه و جزیرة هرمز افزود و حاکمان آن در پناه پرتغالیها توانستند در بخش پهناوری از کرانه ها و جزیره های خلیج فارس نفوذ یابند ( رجوع کنید به ویلسون ، ص 125ـ131). در آغاز قرن دهم ، شاه اسماعیل اول صفوی در ایران حکومت مرکزی تشکیل داد که سرآغاز پایان بخشیدن به استعمار پرتغالیها در خلیج فارس بود. شاه عباس بزرگ در 1030 با همکاری نیروی دریایی بریتانیا، پرتغالیها را در خلیج فارس شکست داد و آنان را در 1031 از جزیرة هرمز بیرون راند (اسکندر منشی ، ج 3، ص 959ـ960، 979). به این ترتیب ، جزیره و تنگة هرمز و سراسر خلیج فارس دوباره در اختیار ایران قرار گرفت .

در تنگة هرمز جزایر بسیاری وجود دارد که از جملة آنهاست : 1) جزایر متعلق به ایران که مهمترین آنها عبارت اند از: چهار جزیرة بزرگ به نامهای هرمز و لارک و هنگام * و قشم * ؛ تُنب بزرگ و ابوموسی * که در فاصله ای از تنگة هرمز، در خلیج فارس واقع اند و موقعیت سوق الجیشی ویژه ای در دهانة خلیج فارس دارند(نیز رجوع کنید به تنب ، جزایر * ؛ مجتهدزاده ، 1999، ص 28ـ29). تنب کوچک هم در پشت تنب بزرگ واقع شده و دارای اهمیت سیاسی است . ساکنان این جزایر، ایرانی و عرب اند. 2) جزایر متعلق به عمان که شامل جزیره های کوچک و آبخَست و صخره های سر از آب بر آورده در پیش کرانه های جنوبی تنگة هرمز و آبهای ساحلی عمان است و مهمترین آنها عبارت اند از: جزیرة السلامه ، قوئین کوچک ، مسندم ، الغَنَم و الفیارین . السلامه بزرگترین و مهمترین جزیرة عمان است و حدود چهار کیلومتر مربع وسعت دارد. در 1354 ش ، کار ساخت پایگاه دریایی در جزیرة الغنم آغاز گردید که گفته می شد برای استفادة مشترک ایران و عمان برنامه ریزی شده است اما در 1357ش (پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ) ساخت آن متوقف شد ( رجوع کنید به همو، 1371ش ، ص 60ـ62). در برخی از جزیره های عمانی افرادی از قبیلة کُمازُرَه از کنفدراسیونِ شَیْحوی عمان شمالی زندگی می کنند که ایرانی تبار و در تابعیت دولت عمان اند ( رجوع کنید به همو، 1379ش ، ص 87 ـ 88).

از آنجا که هم کشورهای توسعه یافته و هم کشورهای در حال توسعه به صدور نفت از خلیج فارس وابسته اند و بیش از نیمی از نفت مورد نیاز جهان باید از تنگة هرمز بگذرد، امنیتِ تنگة هرمز اهمیت بین المللی دارد. پیش بینی می شود که با افزایش ظرفیت گستردة صدور نفت و گاز از این تنگه ، منطقة خلیج فارس همچنان بی رقیب بماند (همان ، ص 139ـ144). اهمیت سوق الجیشی تنگة هرمز سبب شد که عمان و ایران

در 1353 ش / 1974 قرارداد مرزی دریایی ببندند تا برای حفظ امنیت تنگه مشترکاً تلاش کنند اما عمان در 1358 ش / 1979 برای حفظ امنیت راههای کشتیرانی تنگة هرمز درخواست همکاریهای بین المللی کرد و نیروهای غربی ،بویژه یگانهای دریایی ایالات متحدة امریکا، را تشویق کرد تا در این تنگه حضور یابند (همان ، ص 186ـ 188). با توجه به اینکه تنگة هرمز در محدودة حاکمیت ایران و عمان است ، تلاش یگانهای رزمی کشورهای دیگر برای حفظ امنیت در آنجا، جنبه ای مداخله جویانه به خود می گیرد و ممکن

است به منبعِ ناامنی تبدیل شود، همچنانکه در جنگ عراق با ایران اینگونه تهدیدهای امنیتی و تلاشهای مداخله جویانه صورت گرفت .

از آنجا که ایران بزرگترین و نیرومندترین کشور خلیج فارس است و بیشترین گسترة جغرافیایی و مواضع حفاظتی را در این منطقه دارد، تنگة هرمز برای آن از اهمیت بسیار برخوردار است و در حقیقت دروازة ارتباطی ایران با جهان و منطقه شمرده می شود ( رجوع کنید به همان ، ص 130). برخی از کشورهای عرب خلیج فارس ، از جمله عراق و کویت و عربستان سعودی ، در پنجاه سال اخیر برای کاهش وابستگی خود به صادرات نفتی از راه تنگة هرمز، تلاش کردند تا با لوله های نفتی بخشهایی از نفت خود را از راههایی غیر از راه تنگه صادر کنند. این تلاش تا حدودی موفقیت آمیز بود ولی نتوانست از اهمیت سوق الجیشی تنگة هرمز و اهمیت نظارت ایران بر این تنگه بکاهد، بویژه آنکه بسته شدن لوله های نفتی عراق ــ که از ترکیه و سوریه و عربستان سعودی عبور می کرد ــ در دهة 1360ش / 1990، ثابت کرد که تنگة هرمز همچنان امنترین راه صدور نفت و گاز خلیج فارس به بازارهای جهانی است (همان ، ص 145ـ 147). ایران برای اعمال بیشترین نظارت بر تنگة هرمز، به بهره گیری از جزایر شش گانة خود در این تنگه توجه دارد و بر همة رفت و آمدهای دریایی در تنگة هرمز نظارت می کند ( رجوع کنید به همان ، ص 33؛ همو، 1375ش ، ص 37). اهمیت سوق الجیشی تنگة هرمز و موقعیت ایران ، بر روابط سیاسی ایران با کشورهای صادرکنندة نفت و گاز خلیج فارس از یک سو، و با کشورهای مصرف کنندة نفت و گاز از سوی دیگر، اثر می گذارد.

ایران و عمان گسترة آبهای سرزمینی خود را در تنگة هرمز دوازده مایل دریایی (ح 2ر22 کیلومتر) اعلام کرده اند. هر دو کشور کرانه های جنوبی جزیرة ایرانیِ لارک در شمال و کرانه های شمالی جزیرة عمانی السلامه در جنوب را به عنوان خط مبنای محاسبه برای تعیین و ترسیم مرز پذیرفتند و در 29 تیر 1353/ 20 ژوئیة 1974 قرارداد مرز دریایی امضا کردند و از 7 خرداد 1354/ 28 مه 1975 آن را به اجرا گذاشتند (همو، 1379 ش ، ص 186).

مرزهای تعیین شده در این قرارداد، در مدخل تنگة هرمز در خلیج فارس یک نقطة آغاز دارد که با نقطة آغاز مشترک تعیین نشده میان ایران و عمان (رأس الخیمه ) برابر است . از نقطة آغاز، این خط مرزی 21 نقطة گردش را پشت سر گذاشته با شکلی منحنی در دریای عمان و مدخل دریای عرب به پایان می رسد. با توجه به امکان حفر چاههای نفتی افقی (اُریبی ) در دریا، در قرارداد مرزی ایران و عمان منطقه ای 125 متری در دو سوی خطِ مرزیِ تعیین شده ، منطقة ممنوعه اعلام شد و هر دو کشور تعهد کردند که در این منطقة ممنوعه به اکتشاف و استخراج نفت نپردازند (همو، 1999، ص 94ـ96).

قرارداد مرزی ایران و عمان روش مطالعة ویژه ای را در ترسیم نشان نمی دهد، جز اینکه مرز تعیین شده ، بر اساس محاسبة خط میانة تنگة هرمز نسبت به کرانه های دو جزیرة لارک و السلامه و نسبت به کرانه های دیگر جزایر دو کشور ترسیم شده است ( رجوع کنید به همو، 1379ش ، ص 186). طول این خط مرزی 1ر202 کیلومتر (8ر124 مایل دریایی ) است و تعیین نقطة آغاز این مرز در خلیج فارس و نقطة پایان آن در دریای عمان ، به توافق عمان و امارات متحدة عربی بر سر مرزهای خشکی و دریایی در دو طرف خلیج فارس و دریای عمان موکول شده است (همان ، ص 186ـ187).

منابع : اسکندر منشی ؛ پیروز مجتهدزاده ، جزایر تنب و ابوموسی : رهنمونی در کاوش برای صلح و همکاری در خلیج فارس ، ترجمة حمیدرضا ملک محمدی نوری ، تهران 1375ش ؛ همو، جغرافیای سیاسی تنگة هرمز: توسعة تدریجی نقش ایران ( دهة 1970 و 1980 )، ترجمة محسن صغیرا، اصفهان 1371ش ؛ همو، خلیج فارس : کشورها و مرزها ، تهران 1379ش ؛ همو، کشورها و مرزها در منطقة ژئوپلیتیک خلیج فارس ، ترجمة حمیدرضا ملک محمدی نوری ، تهران 1372 ش ؛ آرنولد تالبوت ویلسون ، خلیج فارس ، ترجمة محمد سعیدی ، تهران 1348ش ؛

Pirouz Mojtahedzadeh, Security and territoriality in the Persian Gulf , Richmond, Surrey 1999.