آمایش سرزمین دریای عمان
بنادر چابهار، جاسک، کنارک

ماهنامه خلیج فارس و امنیت
روزبه پارساپور

دانلود کامل پژوهش

چکیده
امروزه مناطق آزاد موفق تجاری دنیا با شفاف سازی فرآیندها و توجه به نیازهای کشور٬ خواسته های مشتریان و تحولات جهانی، محیط های امن و مجهزی را برای حضور فعالان اقتصادی و تجاری بین‌المللی و در واقع سرمایه گذاران مختلف فراهم آورده‌اند. در این بین، با تاکید بر اینکه کشور جمهوری اسلامی ایران در میان دوقطب بزرگ انرژی دنیا یعنی دریای خزر و خلیج فارس قرار گرفته است و همچنین دسترسی بی دغدغه به آبهای آزاد بین المللی در دریای عمان و دارا بودن پشتوانه نیروی کاری جوان، متاسفانه به دلایل گوناگونی همچون: هشت سال جنگ تحمیلی، فشارهای اقتصادی و سیاسی چند کشور صنعتی، تغییرات سیاسی خاورمیانه، عدم ثبات سیاسی کشورهای همسایه، گسترش تروریسم در منطقه و کم توجهی به مدیریت کارآمد ملی طی سالهای گذشته، موجب آن گردیده است که جمهوری اسلامی ایران نتواند باوجود پتانسیل های بالقوه فراوان به جایگاه 10 یا 15 کشور برتر اقتصادی و صنعتی جهان تبدیل گردد و نقش برتر منطقه ای خود را به نحو کامل ایفا نماید. از این رو تلاشهای سالهای اخیر برای احیای این خواست کلان ملی در برنامه ریزی های کشوری تبیین گردیده است. سند چشم انداز ایران 1404 و توجه به طرح ملی آمایش سرزمین با نگاهی روبه جلو در راه تبدیل شدن ایران به الگویی برای کشورهای در حال توسعه جهان میتواند موجبات پیشرفت اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشور و استانهای مختلف آنرا فراهم سازد. توسعه و رونق بنادر جنوب و مناطق محروم کشور نیز در راستای همین امر بشمار می آید. نقش تعیین‌كننده بنادر ایرانی دریای عمان و به ویژه بندر چابهار در زمینه توسعه حمل و نقل دریایی و ترانزیت كشور به عنوان دروازه ورودی توسعه كریدور شرق، بارها از سوی مسوولان سازمان بنادر و دریانوردی مورد تاكید قرار گرفته است، اما همچنان اقدامات کافی برای رسیدن به "بندر هاب" و جایگاه بندر برتر اقتصادی بندر چابهار و همچنین سرمایه گذاری قابل توجه در بنادر جاسک و کنارک صورت نگرفته و در بلاتكلیفی به سر می‌برند. در حقیقت باید اذعان داشت که ایران تاکنون نتوانسته است از ظرفیت های متعدد دریایی خود در مرزهای آبی جنوب بهره لازم را ببرد. این پتانسیل بالقوه که میتواند عامل مهمی در جهت رونق تجارت کل کشور باشد، متاسفانه هنوز از عدم توسعه مناسب و جایگاه نامطلوب جهانی رنج میبرد. هدف از این تحقیق بررسی طرح آمایش سرزمین، پتانسیلهای موجود و چالشهای پیش رو در اجرای توسعه پایدار در مناطق چابهار، جاسک، کنارک و در نگاه کلان تر منطقه سواحل جنوب شرقی(دریای عمان) می باشد.

مقدمه
جمهوری اسلامی ایران؛ به دلیل موقعیت ترانزیتی بسیار مناسب و قرار گرفتن در موقعیت ژئوپلیتیک خاورمیانه، در مقایسه با کشورهای همجوار، دارای شبکه حمل و نقل و ناوگان مناسب و کارآمدی است.قرار داشتن در محدوده مناطق نفت خیز جهان از جمله حوزه نفتی خزر و خلیج فارس ایفای نقش به عنوان پل ارتباطی میان کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه و قفقاز و افغانستان با آبهای آزاد و همچنین قرار داشتن در مسیر دالان شمال-جنوب و میانجی برقراری ارتباط ترانزیتی کشورهای روسیه، اروپای شرقی، مرکزی، شمالی، آسیای میانه و قفقاز از یک سو و آسیای جنوبی، جنوب شرقی، خاور دور، اقیانوسیه و کشورهای حاشیه خلیج فارس از سوی دیگر و همچنین قرار گزفتن در مسیر ترانزیتی شرق- غرب یا جاده ابریشم و قابلیت برقراری ارتباط ترانزیتی خاور دور آسیای میان با اروپا و آسیای غربی و شمال آفریقا تنها بخشی از مزایای ترانزیتی ایران با جهان آزاد میباشد. در این راستا به برخورداری از مرز خشکی و دریایی با 15 کشور جهان و یا قرار گرفتن در مرکزیت جغرافیایی کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی اکو نیز میتوان اشاره نمود.

با توجه به سیاست دولت خدمتگزار در ایجاد توازن در امر توسعه كشور و در نگاه کلان تر افزایش جایگاه و مقام و منزلت جهانی ایران با تکیه بر ظرفیت های مختلف کشور، عزم دولت جمهوری اسلامی ایران در توسعه محور شرق كشور و بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و امنیتی راسخ گردید و تاثیرات آن در توسعه محور ترانزیت كریدور شمال-جنوب، توسعه صادرات و واردات كشور، توسعه صنایع پایه در منطقه آزاد چابهار، امكان صدور فرآورده های نفتی، تامین امنیت منطقه با ایجاد اشتغال و کاهش قاچاق، امکان تبادل تجاری فعال بین کشورهای همجوار و افزایش ضریب امنیت نظامی، اقتصادی کشور با در نظر گرفتن احتمال خطرات ناخواسته برای بنادر خلیج فارس، نمود می یابد. بر اساس آماری که وزارت صنایع و معادن، برای شفاف سازی و رده بندی استانهای كشور از نظر توسعه یافتگی صنعتی و معدنی تهیه نموده است، متاسفانه استان سیستان و بلوچستان رتبه آخر را در امر توسعه و صنعت به خود اختصاص داده است. (وزارت صنایع و معادن، 1388) همین امر به عنوان یکی از چالشهای مهم در اجرای برنامه های درازمدت ایران توسعه یافته بشمار می رود. اگرچه تنها سیستان و بلوچستان نیازمند اجرای طرحهای توسعه و سازندگی در کشور محسوب نمی شود و مناطقی همچون هرمزگان، بوشهر، خراسان جنوبی، كهگیلویه و بویراحمر، کردستان نیز به عنوان استانهای محروم و نیمه محروم شناخته می شوند که به الطبع مشمول طرح های سازندگی و رفاه اجتماعی و تقسیم عادلانه منابع می شوند، اما باتوجه به اقدامات چند سال اخیر دولت، به نظر می آید استان سیستان و بلوچستان در راس هرم سازندگی ایران اسلامی به عنوان محروم ترین منطقه از کشور قرار گرفته است و به همین منظور نیازمند بررسی و تحقیقات گسترده جهت رفع این نیازها و استفاده بهینه از ظرفیت های منطقه شرق می باشد. بی شک توسعه مناطق محرومی همچون سیستان و بلوچستان و هرمزگان به صورت زنجیر وار به چندین وزارتخانه‌ دولتی همچون وزارت نفت، دفاع، مسكن، رفاه و راه و ترابری و همچنین برنامه ریزی کلان دولتی و البته همت ملی وابسته است، تا بتوان با همكاری یكدیگر ضمن فقرزدایی از منطقه موجبات توسعه آن را فراهم كنند. خوشبختانه مناطق دریایی جنوب ایران باهمت دریادلان نیروهای مسلح در مقایسه با سایر نقاط دریایی جهان که گزارش‌های دزدان دریایی آن حتی از تنگه‌های معروف دنیا نیز شنیده میشود و در گزارش سازمان بین‌المللی دریانوردی نیز موجود است، از امنیت بسیار بالایی برخوردار است. البته حضور ناوهای نظامی ایالات متحده و مسائلی که برخی اوقات طبق مقررات و پروتكل‌های دریانوردی به عنوان مزاحمتهای دریایی هرزگاهی در دریای عمان و خلیج فارس برای ایران ایجاد میگردد، به عنوان یک چالش برای حضور مقتدرانه ایران در این مناطق محسوب میشود. اما با اینهمه این امنیت و آرامش پایداری که در آبهای دریاهای جنوب کشور حکمفرما می باشد، میتواند کلید توسعه و تجارت مناطق محروم جنوب،جنوب شرق و جنوب غرب کشور باشد. طبق تقسیمات جغرافیایی 4 استان کشور در نوار ساحلی جنوب و 3 استان در نوار ساحلی شمال قرار دارند که بالغ بر 5/22٪ جمعیت کل کشور را در خود جای داده اند هر چند درصد کمی از این جعیت به طور مستقیم در جوار دریا زندگی کرده و از آن ارتزاق می کنند ولی زندگی بخش عمده ای از این جمعیت کم و بیش با دریا مرتبط بوده و از آن تاثیر می‌پذیرد که این امر جایگاه ویژه رونق و توسعه سواحل و بنادر جنوب کشور را نمایان می سازد. به طور کلی در سواحل مختلف کشورمان 384 بندر وجود دارد که شامل بنادر و اسکله‌های بزرگ و کوچک و با کاربرد‌های مختلف است. اما بنادر بزرگ تجاری ایران شامل 8 بندر (امیرآباد٬ انزلی٬ بوشهر٬ چابهار٬ امام٬ خرمشهر٬ نوشهر٬ شهید رجایی) با 135 پست اسکله به طول 23 کیلومتر است که بندر چابهار یکی از مهم ترین آنها می باشد. از آنجاکه سواحل، کرانه ای از آغاز تاریخ بشریت کانون و بستر تمدن‌ها و به لطف حضور انسان مرکز کسب و کار بوده‌اند، شایسته است با در نظر گرفتن سه موئلفه اصلی مدیریت، بازاریابی و به دست آوردن بازارهای صادراتی٬ موفقیت درامر تجارت جهانی را برای کشور کسب نموده و موجبات پیشرفت و صعود جایگاه جهانی ایران اسلامی را مهیا نمود. به همین جهت استفاده بهینه از ظرفیت های دریای عمان و توسعه و سرمایه گذاری های آزاد در بنادر آن بایستی در چشم انداز طرح های کلان کشور قرار داشته باشد.

طرح آمایش سرزمین و ضرورتهای آن
آنچه مسلم است بسیاری از مسائل و مشكلاتی كه هم اكنون در زندگی شهری، افراد با آن برخورد دارند، ناشی از اعمالی است كه آنها بر خلاف طبیعت منطقه خود انجام داده اند، بدین معنا كه بدون آن كه به اقتضای منابع طبیعی منطقه عمل كنند، به میل و خواسته خود به فعالیت پرداخته اند، نتیجه این امرآن شده است كه اولا منابع موجود در طبیعت را ضایع كرده اند، در صورتی كه منابع به صورت نامحدود در دسترس انسان وجود ندارد. ثانیا سیمای زیبای طبیعی منطقه به نحوی دگرگون شده، تغییر یافته كه با ماهیت بافت و اقلیم آن جا مطابقت ندارد. ثالثا، آداب و رسوم و سنن قدیمی منطقه با آداب و رسوم و ارزش هایی كه بر اساس فعالیت های جدید به آن جا وارد شده برخورد داشته است و این موجب شده كه فرهنگ اصیل و خودی مردم رو به زوال و نابودی به اصطلاح جامعه شناسان افراد در منطقه دچار از خود بیگانگی فرهنگی- معضلات اخلاقی و اجتماعی گوناگون شوند كه این نیز می تواند افراد را دچار مشكلات روانی كند. برنامه‌ریزی آمایش استان ها به عنوان راه‌حل مسائل و مشكلات اقتصادی، اجتماعی و توزیع نابرابر منابع و امکانات در چشم اندازی جمهوری اسلامی ایران مطرح می باشد. برنامه‌ریزی آمایشی به بررسی و مطالعه خصوصیات و ویژگی‌های كلی فضای استان و بازیافت قابلیت‌ها در نواحی مختلف آن راه‌حلی برای ایجاد توزیع مناسب الگوهای توسعه و استقرار فعالیت‌های اقتصادی اجتماعی و فضایی را ارائه می‌نماید.آمایش سرزمین باید مشارکت جویانه، جامع نگر، کل گرا، هدفمند، دورنگر، آینده نگر، انعطاف پذیر، معطوف به اراده و دارای نگرش کیفی و استنتاج فضایی یا جغرافیایی باشد. آمایش سرزمین باید به شیوه ای اجرا شود که مشارکت اقشار مردم و نمایندگان سیاسی آنها را تضمین کند. (مومنی٬ دفتربرنامه ریزی منطقه ای)

الزامات تحقق طرح آمایش سرزمین در جهت توسعه بلندمدت كشور و مبتنی بر اصول مصوب آمایش سرزمین می باشد که شامل ملاحظات امنیتی و دفاعی، كارآیی و بازدهی اقتصادی، وحدت و یكپارچگی سرزمین ایران، گسترش عدالت اجتماعی و تعادلهای منطقه ای، حفاظت محیط زیست و احیای منابع طبیعی، حفظ هویت اسلامی، ایرانی و حراست از میراث فرهنگی، تسهیل و تنظیم روابط درونی و بیرونی اقتصاد كشور، رفع محرومیتها، بخصوص در مناطق روستایی كشور تنظیم شده است. (ظوابط ملی آمایش سرزمین٬ 1383)

آنچه که از این سند چشم انداز تبیین می گردد، نوع نگاه آینده نگری دولت جمهوری اسلامی ایران بر اساس اصلاحات و پیشرفت کشور و ارتقای سطح اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مردمان ایران می باشد که تنها در سایه تلاش و مدیریت بهینه در استفاده از منابع و تقویت زیرساختها میسر میگردد. در غیر این صورت باید اعتراف نمود که این طرح بی نتیجه و تنها به صورت یک تئوری ناکام باقی خواهد ماند. باتوجه به اینکه مهم‌ترین خصوصیات آمایش سرزمین، جامع‌نگری، دوراندیشی، کل‌گرایی، کیفیت‌گرایی و سازماندهی فضای کل کشور است، میتوان گفت که اصلی ترین هدف آن نیز، توسعه پایدار کشور می باشد. توسعه به مفهوم متداول کنونی آن، پس از جنگ جهانی دوم رواج پیداکردکه مصادف با بروز تغییرات گسترده در دیدگاه های نظری فلسفی و ظهور فیلسوفانی از آلمان و فرانسه و انگلیس و یا حتی آمریکا، رواج پیدا کرد. تمام این نظریات متفق القول اند که باید اوضاع و شرایط موجود کشور بهبود پیدا بکند و لذا همه تعاریف، مفاهیم و فرایندها نیازمند یک بازنگری اساسی است. درمبحث توسعه دو واژگان معنای متقاوتی دارد. "توسعه اقتصادی" و "رشد اقتصادی". اگرچه هردو به توسعه ی فیزیکی نظر دارند. اما توسعه اقتصادی همه جوانب توسعه و تاثیر پذیری و تاثیر گذاری از محیط و مفاهیم دیگر را نیز به عنوان مکمل مورد بررسی قرار می دهد. در سنجش سطح توسعه نیز شاخص های کمی مد نظر است .همه ی این بررسی ها نهایتا به توسعه شاخص های اجتماعی منجر می شود .برخی البته توسعه را پدیده ای چند بعدی، پیچیده و شامل جنبه های گوناگون اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه می دانند و هرگونه طرح را که براساس آن باید شاخص ها را در مسیر تغییر قرار دهد می بیاستی بر این تعریف کلی استوار باشد. این تعریف از دیدگاه این صاحب نظران هیچ تقدم و تاخری را در ارتباط با فرهنگ و اقتصاد قبول ندارند و این دو را لازم و ملزوم یکدیگر تلقی می کنند .

ادامه در دانلود...