آمایش سرزمین بندرعباس
(بررسی توزیع مناسب جمیعتی، ظرفیتهای بالقوه و چالشهای موجود در توسعه بندر عباس)
روزبه پارساپور
مرکز مطالعات خلیج فارس
مرداد 1389
به سفارش ماهنامه خلیج فارس و امنیت
دانلود کامل پژوهش
چکیده
آمایش سرزمین به معنای بهره‌برداری بهینه از امكانات در راستای بهبود وضعیت مادی و معنوی و در قلمرو جغرافیایی خاص است. در این طرح مزیت‌های فضای طبیعی، اجتماعی و اقتصادی، ساماندهی و نظام بخشی میشود. این كار با هدف ایجاد رابطه منطقی بین توزیع جمعیت و انجام فعالیتها در پهنه سرزمین با توجه به ویژگی‌های فضایی مناطق است .محدودیت‌های از قبیل منابع پایه، شرایط اقلیمی، نسبت فزاینده مصرف و منابع مالی در دسترس راهبردهای پیش فرض توسعه در سند چشم‌انداز بیست ساله كشور نشان می‌دهند نیازمند برنامه‌ای استراتژیك منطبق با توانمندیها و تنگناهای سرزمینی هستیم که با سرعت پیگیری شود. آمایش باید براساس سازمان فضایی مناسب و در چارچوب مزیت‌های ملی، جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی تنظیم شود. همچنین لازم است نحوه پراكنش، اسكان جمعیت و استقرار ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و كنش متقابل بین آنها در نظر گرفته شود. در صورت اجرا نكردن اندیشه آمایش سرزمین و یا کند شدن روند اجرای آن، برخوردهای انتزاعی و كاهش یكپارچگی و نظام مهندسی در شبكه توسعه كشور ایجاد میشود كه نتیجه‌ای جز از دست رفتن فرصت‌های ملی، افزایش هزینه‌های زمان، افزایش نارضایتی های اجتماعی و عدم تناسب توسعه برابر استانهای کشور نخواهد داشت. از این رو آمایش سنگ زیربنای توسعه کشورها محسوب مگردد. جمهوری اسلامی ایران به لحاظ پتانسیل های بالقوه، محدوده‌های جغرافیایی، شرایط اقلیمی، مرزهای آبی و خاكی و ناهمواری‌های گسترده دارای شرایط متنوعی است، بنابراین هر منطقه توانمندی‌های مخصوص به خود را دارد. راهبردهای آمایش سرزمین براساس اولویت‌بندی‌ها، نقش‌پذیری و قابلیت‌سنجی هر یك از مناطق، محصولات مشخص مناسب برای هر منطقه را معین می‌كند. به همین منظور مناطق شمالی، جنوبی، شرقی یا غربی کشور آمایش متفاوتی را در چشم انداز ایران توسعه یافته تجربه میکنند. مناطق جنوبی کشورمان به دلیل قرار گرفتن در کرانه های خلیج فارس از اهمیت ویژه ای برخورد می باشد. در این راستا استان هرمزگان با دو ویژگی منحصر بفرد اقتصادی - امنیتی جایگاه بسیار مهمی را در توسعه و اقتدار کشور جمهوری اسلامی ایران برعهده دارد. باتوجه به موقعیت همجواری با تنگه راهبردی هرمز از دیدگاه دفاعی و امنیتی نقش بسزایی دارد. همچنین به دلیل موقعیت مناسب و دسترسی به آبهای آزاد بندرعباس به عنوان کریدور شمال به جنوب شناخته میشود. این دروازه اقتصادی جهت ترانزیت کالای شمال - جنوب مورد استفاده قرار میگیرد و از بندرعباس به تهران، قزوین، رشت، آستارا و در نهایت به مسکو در روسیه میرود. لذا توسعه و تجهیز محورهای اصلی ارتباطی كشور در كریدورهای حمل و نقل بین‌المللی شمالی – جنوبی و شرقی – غربی كشور به عنوان محورهای اولویت دار در توسعه، برای استفاده مناسب از موقعیت ممتاز ارتباطی كشور با تاكید بر تمركززدایی ارتباطی از تهران و استفاده از مسیرهای جایگزین بایستی مورد توجه قرار گیرد.(ضوابط ملی آمایش،1 :6)
در این مقاله باتوجه به ضرورت اجرای هدفمند طرح آمایش سرزمین، کوشش میشود با بررسی و مطالعه توانمندیها و چالشهای موجود استان هرمزگان و در نگاه دقیقتر شهرستان بندرعباس، زمینه ای را فراهم نمود تا اجرای طرح توسعه پایدار و بهینه سازی شرایط محیطی، صنعتی و اجتماعی این منطقه با سرعت بیشتری پیگری شود.
کلید واژه: آمایش، بندرعباس، هرمزگان، جزایر خلیج فارس، صنعت، اکوتوریسم
مقدمه
از آنجا که یکی از اهداف پیروزی انقلاب اسلامی رفع محرومیت از مناطق کمتر توسعه یافته و یا به عبارت روشن تر محروم کشور می باشد، این مهم از دلمشغولی های اساسی دولت های پس از انقلاب بوده و در این زمینه گام هایی نیز برداشته شده است. اما به رغم شرایط منطقه ای و جهانی، جنگ تحمیلی، گرایش های مختلف داخلی و علیرغم همه تلاش هایی که صورت گرفته، هم اکنون گستره ای از کشور که حوزه جغرافیایی بااهمیتی چون مناطق و نواحی مرزی و زیست بوم های ارزشمند طبیعی در زمره آنهاست، به دلایلی از قبیل انزوای جغرافیایی، ناهماهنگی ها، ناامنی های ناشی از جنگ تحمیلی و همجواری با کشورهای تروریست پروری همچون افغانستان و پاکستان، عوامل محدودکننده امنیت سرمایه گذاری از چرخه توسعه بازمانده اند. به رغم وجود قابلیت های فراوان مناطق مختلف کشور، شاخص های توسعه در آنها در سطوحی مطلوب قرار ندارد و ارتقای این شاخص ها تا سطح شاخص های میانگین ملی، اقدامات و سرمایه گذاری های فراوانی را طلب می کند. همچنین وجود برخی اعتراضات و نارضایتی ها از نحوه تخصیص بودجه در سطح کشور و بی عدالتی خواندن نحوه تخصیص آن ناشی از عدم توجه به اهمیت آمایش سرزمین است. در واقع تمام فعالیت های عمرانی و رفاهی کشور بایستی براساس آمایش سرزمین انجام گیرد. اقداماتی نظیر احداث جاده، بیمارستان، کارخانجات و... همه براساس معیارهای استاندارد، خواهد توانست زمینه هر نوع اعتراض حتی فعالیت های سیاسی و تبلیغاتی بعضی از گروه های متقاضی شرکت در ساختار قدرت در کشور را به منظور رسیدن به اهداف سیاسی بگیرد. چراکه هر اقدام رفاهی بر مبنای آمایش سرزمین پاسخگویی هر شبهه ای در تخصیص منابع خواهد بود. در این شرایط ترکیبی مناسب از رشد جمعیت و تقاضای آینده و چشم انداز آن مبتنی بر برنامه ریزی منطقه ای آمایش سرزمین به نتیجه خواهد رسید.
آمای یعنی آراینده و آمایش اسم مصدر آمای، به معنی هنر یا فن جای دادن با نظم و ترتیب و آراسته كردن و همراه با آینده نگری انسانها، فعالیتها، زیر ساختها و وسایل ارتباطی در خدمت انسانها در فضای کشور با در نظر گرفتن الزامات طبیعی، انسانی و اقتصادی می باشد. مدت نسبتا زیادی است که در باره ی طرح آمایش سرزمین، در محافل سیاسی و اقتصادی سخن به میان می آید، البته چون این طرح، یک طرح تخصصی است، لذا در عرصه های رسانه ای و عمومی کم تر بدان پرداخته می شود. آمایش سرزمین و برنامه ریزی توسعه را خیل عوام با زبان خود می فهمند و بدون مقایسه های علمی و اندازه گیری های فنی ، در ارتباط با جامعه ، زیرساخت ها ی فکری وفرهنگی و نیازها و وهمچنین وجود تبعیض ها و فاصله بین تبلیغات تا واقعیات ملموسی که جامعه ی ما در حال حاضر با آن مواجه است ، مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهند. طرح آمایش سرزمین یا به عبارت ساده تر ؛ نظام یکپارجه طراحی و برنامه ریزی توسعه ی سرزمینی ؛ به ظاهر طرحی برای رسیدن به شاخص های توسعه ی پایدار است و اگر اصول و درون مایه های این طرح طبق پلان ها و رصد نواقص و معایب و پر کردن فاصله ها و خلاء ها و ایجاد تعادل و توازن میان جمعیت ها و جوامع ، با نظر به ترکیب و بافت آن ها و نیز نگاه به وضعیت پیشین و آتیه ی آن ها و سهمی که هرکدام بر اساس این شاخص ها باید ببرند تا در یک نظام یکپارچه سرزمینی قرار بگیرند و بتوانند از داشته ها و استعدادهای خود حداکثر بهر ه رابگیرند، بی شک بسیار نیک و عاملی جهت توسعه پایدار مناطق محروم خواهد بود وسرنوشت خوبی خواهد داشت. شاخص های توسعه شهرستان بندرعباس را باید با توجه به قابلیت ها و جهت گیریها در زمینه جمعیت و نیروی انسانی، منابع طبیعی، زیربناها و فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و هدف های كمی و كیفی، در چهارچوب راهبردهای كلان برنامه چهارم ارائه داد. میدانیم که توسعه از قوه به فعل در آمدن استعدادها، تواناییها و جریانی چندبُعدی است. چالشهای مختلف یک کشور در ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بایستی در جهت به فعل در آوردن استعدادهای نهفته و بالقوه آن کشور مورد مطالعه، بررسی و اجرا درآید.
یکی از عناصر مهم در موفقیت طرح ملی آمایش سرزمین، استفاده از جامعه دانشگاهی و نخبگان کشور می باشند. دانشگاه همیشه نهادی بوده است که جامعه برای تحلیل و یافتن پاسخ مسائل مهم روز به آن مراجعه می کند. دانشگاه رابطه خاص و تنگانگی با جامعه دارد و نقش حساسی در باز نمایی و شکل دهی به فرهنگ و نیز اثر گذاری بر جامعه ایفا می کند. در واقع دانشگاه رسالت چند جانبه مطالعه جامعه ،به چالش کشیدن عقاید مرسوم، تولید اندیشه نو وتکثیر اندیشه ها و ارزش های اجتماعی در بین دانشجویان وبطور کلی جامعه را دارد. تلفیق دانشگاه و نهادهای سازندگی بدون شک چشم اندازی موفق از یک کشور توسعه یافته و موفق خواهد بود. مأموریت آموزش عالی در افق 1404، تعلیم و تربیت نیروی انسانی متخصص، محقق، کار آفرین و مورد نیاز و مبتنی بر آموزه های ایرانی ـ اسلامی، توسعه و ترویج علم و نهادینه کردن اخلاق حرفه ای، گسترش آموزش عالی مناسب با اهداف کلان کشور، نیازهای جامعه و آمایش سرزمین، توسعه و تعمیق یادگیری و دانش افزایی و توانمند سازی و ... است. رهنمودهای رهبر معظم، سیاستهای کلی برنامه چهارم و پنجم توسعه کشور، نقشه جامع علمی کشور، سند تحول راهبردی نظام آموزش عالی و چشم انداز 20 ساله کشور از اسناد مورد استفاده در این طرح است.
استان هرمزگان
استان هرمزگان یكی از استانهای كشور جمهوری اسلامی ایران است كه در جنوب آن، بین مختصات جغرافیایی 25 درجه و 24 دقیقه تا 28 درجه و 57 دقیقه عرض شمالی و 53 درجه و 41 دقیقه تا 59 درجه و 15 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ واقع شده است.این استان حدود 68 هزار كیلومتر مربع مساحت دارد كه از این نظر هشتمین استان وسیع كشور می باشد. هرمزگان از جهت شمال و شمال شرقی با استان كرمان، غرب و شمال غربی با استان های فارس و بوشهر از شرق با سیستان و بلوچستان همسایه بوده و جنوب آنرا آبهای گرم خلیج فارس و دریای عمان در نواری به طول تقریبی 900 كیلومتر دربرگرفته است.
هرمزگان دارای 8 شهرستان به نامهای بندرعباس، میناب، بندرلنگه، رودان، جاسك، قشم، حاجی آباد، ابوموسی 16 شهر، 21 بخش و 71 دهستان و 2170 آبادی دارای سكنه است. مركز استان هرمزگان شهر تاریخی بندرعباس می باشد كه امروزه یكی از 20 شهر بزرگ ایران و مركز فعالیتهای مهم اقتصادی و تجاری كشور محسوب می گردد. این شهر دارای ظرفیت های درخور توجهی از نظر تاسیسات پیشرفته خدماتی، زیربنایی و اقتصادی می باشد. بندرعباس بعنوان بزرگترین مبادی ورودی و خروجی كشور نقش بسیار ارزنده ای در دوران جنگ تحمیلی كه بنادر مهم آبادان و خرمشهر مورد تعدی دشمن قرار گرفته بودند، در زمینه نیازهای وارداتی كشور ایفا نمود.این شهر در فصل مشترك خلیج فارس و دریای عمان روبروی جزایر قشم، هرمز و لارك در فاصله نزدیك تنگه استراتژیك هرمز واقع شده. تنگه هرمز، یكی از حساس‌ترین و حیاتی‌ترین گذرگاه‌های آبی عصر حاضر جهان، در قلمرو سیاسی این استان قرار دارد. این تنگه هلالی شكل صد و هشتاد و هفت كیلومتر طول دارد. عمق تنگه هرمز به دلیل شیب تند كف آن از قسمت شمال به جنوب متغیر است؛ به طوری كه در نزدیكی جزیره لارك، در حدود سی و شش متر و در ساحل جنوبی نزدیك شبه جزیره مسندام صد و هشتاد متر است. همچنین چهارده جزیره كوچك وبزرگ به نامهای ابوموسی، بنی فرور، تنب بزرگ وكوچك، سیری، شتور، فرور، كیش، لاوان، قشم ، لارك ، هرمز، هندورابی و هنگام در محدوده آبهای ساحلی این استان قرار دارند که نقش بسیار مهمی در امنیت دریایی جمهوری اسلامی ایران در خلیج ایفا میکنند. همچنین این جزایر میتواند به قطب گردشگری و تبادل سرمایه در مناطق جنوب کشور تبدیل گردد. از آنجاییکه ارتقای جایگاه صنعت گردشگری در اقتصاد ملی، از طریق استفاده از ظرفیتهای: طبیعی، تاریخی و میراث فرهنگی كشور و گسترش و تسهیل ارتباطات بین مناطق، به منظور تقویت پیوند بین اقوام و خرده فرهنگها و همچنین، گسترش تعاملات فرهنگی فراملی یکی از ضوابط طرح آمایش بمشار میرود لذا نگاهی متفاوت به صنعت گردشگری و توریسم در مناطق جنوب ضروری به نظر میرسد.(ضوابط ملی آمایش:1 :31)
ادامه در دانلود...