بازار تسليحاتي خليج فارس و حضور قدرت هاي فرامنطقه اي
مروري بر زمينه هاي تاريخي بر قرارداد ۲۳ ميليارد دلاري آمريكا با عربستان

نويسنده: محمدرضا سرمست
اخيرا آمريكا اعلام كرده كه يك قرارداد 23 ميليارد دلاري براي فروش سلاح به كشورهاي عرب منطقه خليج فارس در نظر گرفته است. قراردادي كه از يك سو نشانگر نفوذ صنايع نظامي آمريكا در بازار تسليحاتي اين منطقه است و از سوي ديگر نشانه جايگاه خريد تسليحاتي از آمريكا در سياست هاي دفاعي اين كشورها. واقعيت آن است كه اين مبادلات تازگي ندارد و سال هاست كه صنايع نظامي آمريكا از طريق مراودات سياسي سران آمريكا با حكام اين كشورها از اين بازار بزرگ سود مي برند. تا سال 1990 حضور و پايگاه هاي آمريكا در منطقه خليج فارس شكلي موقت داشت، اما پس از جنگ كويت و سپس حمله سال 2001 به افغانستان وسپس حمله 2003 به عراق، حضور آمريكا و ساير قدرت هاي فرامنطقه اي در پايگاه هاي دايمي بيش تر شده است. يكي از دلايل اين امر انعقاد قرارداد هاي جديد دفاعي از سوي كشورهايي نظير كويت، بحرين، قطر و امارات با آمريكا، فرانسه و انگليس بوده است.

كويت
نخستين قرارداد نظامي را آمريكا با كويت در 19 سپتامبر 1991 منعقد كرد. به دنبال آن قراردادهاي مشابهي با كشورهاي قطر، بحرين و امارات عربي متحده امضا كرد. قبل از آن نيز قرارداد مشابهي را با عمان امضا كرده بود. اين قراردادهاي زنجيره اي مشابه قراردادهايي است كه انگلستان در قرن نوزدهم با شيوخ خليج فارس منعقد كرد و آن ها را تحت الحمايه خويش قرار داد. مفاد عمده اين قرارداد ها تقريبا مشابه يكديگر است. آمريكا از پايگاه هاي هوايي - دريايي و زميني اين كشورها برخوردار شده است. نيروهاي نظامي آمريكا آموزش نيروهاي نظامي كشورهاي مذكور را بر عهده گرفته اند. برگزاري مانورهاي نظامي مشترك نيز يكي از مفاد ديگر اين قراردادها است. به موجب اين قراردادها آمريكا اقدام به انبار كردن تسليحات در اين كشورها كرده است. فروش اسلحه يكي ديگر از مفاداين قراردادهاست. همچنين بر اساس اين قراردادها دفاع از اين كشورها برعهده آمريكاست. كويت در سال 2001 با تمديد قرارداد همكاري هاي نظامي خود با آمريكا به واشنگتن اجازه داده است كه از تاسيسات و پايگاه هاي كويت براي 10 سال ديگر استفاده كند.

عربستان
عربستان سعودي يكي از بزرگ ترين خريداران تسليحات آمريكايي در خاورميانه است. هر ساله بخش عمده اي از بودجه كشور صرف خريدهاي تسليحاتي مي شود. اين سلاح ها بسيار پيشرفته و پيچيده هستند. اين امر سبب حضور كارشناسان آمريكايي و انگليسي در عربستان شده است. اين كارشناسان نيروهاي نظامي عربستان را آموزش مي دهند و مانورهاي نظامي مشترك با آن ها برگزار مي كنند. با وجود اين قابليت نيروهاي نظامي عربستان محل ترديد است. زيرا با حمله عراق به كويت در سال 1990 و تصرف شهر خفجي عربستان توسط عراقي ها، اين كشور شديدا نگران و بلافاصله در خواست كرد كه نيروهاي آمريكايي براي دفاع از اين كشور وارد عربستان شوند. در نامه هاي اعتراضي كه بسياري از فعالان سياسي و مذهبي عربستان به پادشاه نوشته اند از خريدهاي عظيم تسليحاتي و ضعف نيروهاي نظامي اين كشور شكايت كرده اند.

مهم ترين خريد تسليحاتي عربستان سعودي در سال هاي اخير در زمينه نظامي بسته شدن قرارداد خريد هواپيماهاي جنگنده «تايفون» با انگليس بود. براساس اين قرارداد هواپيماهاي تايفون جايگزين ساير هواپيماهاي جنگنده عربستان از جمله «تورنادو» خواهد شد. هدف از امضاي اين قرارداد مشاركت دو كشور در نوسازي نيروهاي مسلح عربستان و توسعه روابط نظامي دو كشور به ويژه در زمينه هاي آموزش و برگزاري تمرين هاي نظامي مشترك اعلام شد. اين قرارداد شامل خريد 48 فروند هواپيماي جنگنده تايفون است و بر اساس بخشي از آن عربستان مي تواند درخواست خود را تا خريد 72 فروند افزايش دهد. شركت صنايع دفاعي انگليس كه يكي از بزرگ ترين شركت هاي ساخت جنگنده، سلاح و مهمات در اروپا به شمار مي رود، در بزرگ ترين معامله تسليحاتي تاريخ خود، در سال 1986 ميلادي يك قرارداد تسليحاتي به ارزش 15 ميليارد پوند با دولت عربستان به امضا رساند. حجم قرارداد مذكور و جدول زماني تحويل اين هواپيماها مشخص نيست، اما گفته مي شود بر اساس بندهاي اين قرارداد، هواپيماهاي جديد جايگزين هواپيماهاي قديمي خواهند شد.

بحرين
بحرين به علت محدوديت سرزميني و جمعيتي از نظر توان نظامي ضعيف است. كل نيروهاي مسلح بحرين 000ر12 نفر است كه از ميان آن ها 700ر8 نفر نيروي زميني 000ر11 نفر نيروي دريايي و 1700 نفر نيروي هوايي است. همچنين بحرين سه نيروي شعبه نظامي دارد كه 000ر10 نفر پليس 000ر8 نفر گارد ملي و 300 نفر گارد ساحلي است. در اين ميان تعداد نيروهاي پليس قابل توجه است و اين به منظور سركوب خيزش هاي داخلي است. محل عمده استقرار نيروهاي نظامي بحرين شهر الفارع است. با توجه به محدوديت هاي يادشده بحرين از نظامي كاملابه آمريكا متكي است. مقر ناوگان پنجم نيروي دريايي آمريكا در خليج فارس در بحرين قرار دارد. اين مقر كه در سال 1985 ايجاد شده مركز تجمع و فرماندهي ناو هاي آمريكا در منطقه به شمار مي رود.

قطر
رهبران قطر بر اين باور هستند در صورتي كه سرزمينشان از ناحيه يك دولت قدرتمند خارجي مورد تهاجم قرار گيرد به تنهايي قادر به دفاع از خود نيستند. بنابراين اتكا به همكاري هاي نظامي گسترده با آمريكا و فرانسه را انتخاب كرده اند. ظرفيت دفاعي محدود قطر مانع از صرف هزينه هاي سنگين تسليحاتي شده است و به جاي يك ارتش بزرگ قطر داراي يك نيروي نظامي كوچك است كه تنها قادر است كشور را در مقابل تهاجمات كوچك مرزي حفظ كنند. كل نيروهاي مسلح قطر 500ر12 نفر است كه از اين ميان 000ر9 نفر نيروي زميني، 000ر2 نفري نيروي دريايي و 1500 نفر نيروي هوايي است، پايگاه نيروي دريايي آن دربندر دوحه است. بعد از برخوردهاي مرزي 1992ميان قطرو عربستان،نيروهاي نظامي قطر 70 درصد رشد كمي داشته است. تعداد نيروهاي نظامي اين كشور قبل از سال ياد شده هفت هزار نفر بوده است. قطر همچنين اقدام به تعويض فرمانده انگليسي پليس قطر و فرمانده انگليسي ارتش آن كشور با افراد قطري كرده است. هرچند كارشناسان نظامي انگليسي به عنوان مشاور در ارتش قطر خدمت مي كنند، اما اين كشور نيز از نظر نظامي متكي به آمريكاست.

از اوايل 1979 هزينه دفاعي اين كشور به ميزان زيادي افزايش يافت و برنامه هاي مدرنيزه كردن در هر سه نيرو پياده شد و اين روند بعدها ادامه يافت. هزينه دفاعي قطر در سال 1982 به حدي افزايش يافت كه اين كشور خود را از لحاظ هزينه سرانه دفاعي به مقام دوم بعد از عربستان سعودي رسانيد. نيروهاي زميني، دريايي و هوايي، ساختار نيروهاي مسلح قطر را تشكيل مي دهند. در زمينه نظامي توسعه و تجهيز ارتش قطر از نظر تعداد نفرات، نسبت به جمعيت آن ها، از حد متعارف و معمول ساير كشورهاي خليج فارس فراتر رفته است. نيروهاي مسلح متعارف كشورها معمولادر حد يك درصد جمعيت كل آن كشورهاست. در حالي كه تعداد نيروهاي مسلح قطر 5/1 درصد كل جميعت آن كشور است.

امارات عربي متحده
در سال 1976 قرار شد كه نيروهاي مسلح هفت امارت در هم ادغام شده و تشكيل ارتش فدرال را بدهند، اما به علت رقابت بين شيوخ و نگراني هاي امنيتي آن ها از يكديگر، هر امارت تا حدودي استقلال خود را از نظر نيروي نظامي حفظ كرده است. نيروهاي مسلح امارات عربي متحده بالاترين هزينه نظامي سرانه را در جهان به خود اختصاص داده است. تعداد نيروهاي مسلح امارات به 500ر65 نفر مي رسد كه 60 هزار نفر از آن ها نيروي زميني، 1500 نفر نيروي دريايي و چهار هزار نفر نيروي هوايي است. در مورد كارآيي و وفاداري نيروهاي مسلح امارات به دلايل زير ترديد وجود دارد: 1-با وجود داشتن تجهيزات نظامي پيشرفته مشكل اصلي كمبود نيروي نظامي ماهر جهت استفاده از آن هاست. 2- نيروهاي مسلح امارات بازتاب اختلافات ميان امارات مختلف هستند. تقسيم بندي هاي قبيله اي و محلي نيز مزيد بر علت است. 3-حدود 30 درصد نيروهاي مسلح امارات را اردني ها، پاكستاني ها، عماني ها و بلوچ ها تشكيل مي دهند. افسران بلند پايه ارتش نيز بعضا خارجي هستند.

عمان
تعداد نيروهاي مسلح عمان 000ر45 نفر است كه از اين تعداد 000ر25 نفر نيروي زميني، 500ر4 نفر نيروي دريايي و 200ر4 نفر نيروي هوايي و 500ر6 نفر نيروهاي ويژه گارد سلطنتي و 400ر4 نفر را نيروهاي فعال شبه نظامي تشكيل مي دهند تا دهه 1990 فرماندهي نيروهاي سه گانه، رييس ستاد نيروهاي مسلح و ديگر مشاغل مهم ارتش و وزارت دفاع و همچنين نيروهاي امنيتي و انتظامي عمان را انگليسي ها بر عهده داشتند، ولي در سال هاي اخير افسران عماني جايگزين آن ها شده اند. پرسنل پاكستاني نيز از ارتش بركنار شده و جاي آن ها را افراد بومي گرفته اند.