اقتصاد خلیج فارس

اهميّت اقتصادى
خـليـج فـارس در طـول قـرون اخـيـر، از نـظـر اسـتـراتـژيـكـى و مـسـائل مـنـطـقـه اى و بـيـن المـللى از اهـمـيـّت ويـژه اى بـرخوردار شده و بيشترين اهميّت آن به مسائل اقتصادى اقتصادى برمى گردد.

وجود منابع عظيم نفت و گاز در خليج فارس و كشورهاى همجوار آن ، علّت واقعى اهميّت اقتصادى ايـن مـنـطـقه مى باشد. كشورهاى عربى جنوب خليج فارس به تنهايى بيش از نيمى از ذخاير نفت شناخته شده جهان را دار مى باشند و ده درصد ديگر در امتداد كشور ايران وجود دارد.

مـوقـعـيـّت تـجارى مناسب اين منطقه ، باعث اهميّت آن به عنوان مركز تجارى يا راه ارتباطى بين شرق و غرب شده است .

بـازار مـنـطـقـه خـليـج فـارس ، هـمـچنان ارزش خود را به عنوان بازار فروش خدمات و كالاهاى مـثـرفـى و سـرمـايـه اى و يـا بـازار سـرمـايـه حـفـظ كـرده و نـقـش بـسـيـار حـسـّاسـى را در تـعـادل تراز پرداختهاى خارجى كشورهاى جهان (بخصوص كشورهاى صنعتى غرب و ژاپن به عهده دارد.

اهـمـيـّت ديـگـر خـليـج فـارس به وجود منابع غنىّ معدنى و غذايى اين منطقه و كشورهاى حاشيه خـليـج فـارس مـربـوط مى شود. در اين منطقه انواع و اقسام ماهيهاى خوراكى و تزئينى و همچنين منابع معدنى مانند آهن ، خاك سرخ ،گوگرد، سرب و ... فراوان يافت مى شود.

منابع نفتى
اهميّت و ارزش اصلى خليج فارس به خاطر وجود منابع سرشار نفت در اين منطقه است ، كه روز به روز بر اهميّت اين منطقه مى افزايد.

مـنابع نفتى سرشارى در كف خليج فارس به علّت ادامه طبقات نفت خيز زاگرس به سمت جنوب وجود دارد كه قسمت زيادى از آن در حال حاضر مورد بهره بردارى قرار گرفته است .

نفت حوزه خليج فارس داراى مزيّتهاى زير مى باشد:

الف ـ فـراوانـى مـنـابـع (حـدود شـصـت و چـهـار درصـد كل ذخاير شناخته شده نفت جهان در كشورهاى حوزه خليج فارس قرار دارد).
ب ـ سهولت استخراج .
ج ـ هزينه پايين توليد.
د ـ مازاد ظرفيّت توليد.
ه‍ـ سهولت حمل و نقل .
و ـ تـوان بـالاى تـوليـد چـاهـهـا (اسـتـخـراج نـفـت از هـر حـلقـه چـاه نـفـت در حـوزه خليج فارس حدود000/250تن در سال مى تواند باشد، در حالى كه رقم توليد در مورد آمريكا فقط هزار تن در سال است) .(90)
ز ـ امكان كشف ذخاير جديد وسيع در اين منطقه در مقايسه با ساير مناطق جهان .
مـنـابـع نـفـتى كشورهايى چون كويت ، ايران ، عراق ، عربستان سعودى ، قطر وابوظبى كه از بـزرگـتـريـن تـوليـد كـنـنـدگـان نـفـت جـهـان مـى بـاشـنـد، در سواحل اين خليج قرار دارد.

ذخـايـر نـفـت فـلات قـارّه خـليـج فـارس درحدود شصت ميليارد بشكه است وامارات ، شـارجـه و دوبى تمام و قطر نصفى از توليدات نفتى خود را از مناطق فلات قارّه به دست مى آورند.

منابع گاز
كـشورهاى واقع دركرانه خليج فارس علاوه بر توليد نفت ، مقدار زيادى گاز نيز توليد مى كنند كه بيشتر آن به صورت (گاز همراه) مى باشد.

گـاز طـبـيـعـى از منابع است كه به علّت فراوانى ذخاير، براهميّت خليج فارس افزوده است . كـشـورهـاى خـليـج فـارس در سـال 1985، 5/27 درصـد كـل ذخـاير جهانى گاز را دارا بوده و ايران با ذخيره فراوان ، در راءس كشورهاى خليج فارس قرار دارد.

مقدارى از گازهاى توليد شده براى توليد نيروى برق ، تصفيه مواد سوختى ، تصفيه آب ، تـوليـد كـود و تـزريـق مـجـدد داخـل مـخـازن و چـاهـهـاى نـفـت مـورد اسـتـفاده قرار مى گيرد، ولى حداقل 34كل گازهاى توليد شده بيهوده مى سوزد و از بين مى رود.

ذخـايـر گـاز طـبـيـعـى كـشـورهـاى حـوزه خـليـج فـارس در سال 1987
ايران عراق كويت قطرعربستان
744401205100014000/4135
توليد گاز طبيعى كشورهاى حوزه خليج فارس 1986
(ميليارد متر مكعب)
بحرين ايران عراق كويت عمان قطرعربستان امارات 1511771707021174336168

صنايع پتروشيمى
صـنـعـت پـتـروشـمـى ، امـروزه نـقش عمده اى در پيشرفت اقتصاد و توسعه صنايع ملتهاى جهان دارد.14 مـحـصـولات صـنـعـتـى در كـشـورهـاى پـيـشـرفـتـه از صـنـايع پتروشيمى به دست مى آيد.

آهـنـگ رشـد ايـن صـعـنـت نـسـبـت به صنايع ديگر بيشتر بوده ، بطورى كه رشد آن در توليد كـالاهـاى مـصـرفـى مـانـنـد اليـاف مـصـنوعى ، پلاستيك و لاستيك مصنوعى در سالهاى اخير بى سابقه است .

صـنـايـع پـتـروشـيـمـى در كـشورهاى خليج فارس نيز از اهميت زيادى برخوردار است . .بطور مـثال كارخانه اى براى توليد اوره و اسيد سولفوريك در نزديكى چاههاى نفت عربستان ايجاد شـده كـه به صورت اقتصادى به توليد مشغول بوده و سالانه 330000تن اوره ، صد هزار تن اسيد سولفوريك در نزديكى چاههاى نفت عربستان ايجاد شده كه به صورت اقتصادى به تـوليد مشغول بوده و سالانه 330000 تن اوره ، صدهزار تن اسيد سولفوريك و بيست هزار تن ملانين توليد مى كند.

مـجـتـمـع پـتـروشـيـمى (خليج فارس) نيز با ظرفيّت روزانه يك هزار تن آمونياك و هزار تن مـتـانـول از سـال 1985 در بـحـريـن شـروع بـه كـار كـرده است . اين مجتمع متعلق به صنايع پـتـروشـيـمـى خـليـج فـارس مـى بـاشـد كه سال 1980 توسّط كشورهاى عربستان سعودى ، بحرين و كويت بطور مشترك در بحرين تشكيل شد.

اوّليـن كـارخـانـه كـود شـيـمـيـايـى بـراى تـوليـد آمـونـيـاك و سـولفـات در سـال 1966 بـا ظـرفيّت 550 تن در روز در كويت مورد بهره بردارى قرار گرفت وهم اكنون ظرفيّت توليد آن به 950 تن در روز افزايش يافته است .

پس از انقلاب اسلامى و پايان جنگ ، صنايع پتروشيمى در ايران مورد توجه قرار گرفته و پـيـشـترفتهاى خوبى در راه توليد آن به دست آمده است . اين صنايع بطور عمده در كناه خليج فـارس مـانـنـد صـنـايـع پـتـروشـيـمـى آبـادان ، خـارك و شـيراز استقرار يافته است . صنايع پتروشيمى اراك نيز كه يكى از بزرگترين مجتمع هاى پتروشيمى ايران مى باشد، بتازگى راه اندازى شده است .

مـجـتـمـع شيميايى رازى (بندر امام ) توليد كننده كودهاى شيميايى ازُته ، فسفاته و گـوگـر بـوده و شـركـت سهماى پتروشيمى ايران ـ نيپون به توليد مواد نرم كننده پلاستيك مشغول است . كارخانه پوليكا(كرج) توليد كننده لوله هاى خشك پى وى سى ، اتصالات لوله و تـركـيـبـات نـرم مـورد نياز كابل سازى و مجتمع پتروشيمى آبادان داراى خط تولايد پى وى سى و مجتمع شيراز داراى خط توليد كود شيمياى ، كربنات و بى كربنات دوسود مى باشد.

تجارت
مـدارك مـربـوط به تاريخ دريانوردى در آبهاى جهان نشان مى دهد كه خليج فارس از زمانهاى قـديـم مود توجه اقوام و ملّتهاى مختلف بوده ، همواره به عنوان يكى از با ارزشترين آبراههاى تجارتى جهان از آن استفاده شده است .

ايـن اهـمـيـت هـر چـنـد در طـول زمان متفاوت بوده ، ولى در واقع ، از محدوده معينى خارج نشده است . مـهـمـّتـرى اهميت خليج فارس موقعيت جغرافيايى خاص آن است كه از نظر نظامى و تجارتى در طول تاريخ مورد توجه دولتها بوده است .

اهـمـيـت ديـگـر خـليـج فـارس بـه ارزشـهاى اقتصادى آن برمى گردد. وجود منابع غنى معدنى و غذاييى در آبها و كشورهاى حاشيه آن به اين منطقه اهميّت بسيار بخشيده است .

بـنـدرهـاى خـليـج فـارس و دريـاى عـمـّان ، قـرنـهـاى مـتـمادى داراى اهميّت و اعتبارى ويژه اى در بازرگانى دريايى و مبادلات تجارى دنيا قديم بوده ، هم اكنون نيز بعضى از آنها، اهميّت خود را حـفـظ كـرد و نقش مهمّى را در حمل و نقل دريايى خليج فارس ايفا مى كنند. مجتمع بندرى شهيد رجـايـى ايـران ، يـكـى از اين بندرهاى مهم مى باشد. اين مجتمع عظيم بندرى در بيست كيلومترى غـرب بندر عباس ، در دامنه كوههاى ( كشار) و (گچين) قرار گرفته است و از نظر موقعيّت دريايى در دهانه وردى خليج فارس واقع شده است . از ديگر بندرهاى مهم ايران در منطقه خليج فارس بندرهاى امام خمينى ، خارك ، آبادان ، خرمشهر، بوشهر و چاه بهار را مى توان نام برد.

بـنـدرهـاى مـهـم كـشورهاى ديگر خليج فارس عبارت از: بصره ، ام اقصر و فاو(عراق) ، راشد، زايـد، مـجـتـمـع بـنـدرى راءس الخـيمه و جَبَل عَلى (امارات متحده عربى) ، دوحه ام سعيد(قطر)، ظهران ، (عربسان سعودى) و كويت و ميناء احمدى (كويت) .

افـزايـش قـيمت نفت از سال 1973 به بعد، قدرت مالى كشورهاى توليد كننده نفت را بالا برد كـه بـه دنـبـال آن ، غـربـيـهـا كـوشيدند، كشورهاى منطقه خليج را به مصرف كنندگان خوبى براى كالاهاى ساخته شده كشورهاى صنعتى تبديل كنند. از آن وقت بودكه منطقه خليج فارس ، مـحـلّى مـنـاسب براى گردش دلارهاى نفتى و تجارت كالاهاى صنعتى و سرمايه اى شد. در بخش سرمايه گذارى صنعتى ، ايجاد كارخانه هاى مونتاژ كه خود عاملى براى وابستگى به واردات بود به اجرا درآمد.

سـهـم شـاغـليـن در تـجـارت نـسـبـت بـه كـل جـمـعـيـّت در بـعـضـى از كـشورهاى خليج فارس در سـال 1980 بـدين شكل بوده است : امارات متحده عربى ، 21 درصد كويت 19 دصد و عربستان سعودى 16.5 درصد شاغلين در بخش تجارت فعاليت داشته اند.

منابع غذايى
نـعـمـتـهـا و گـنـجـهـاى فراوانى در خليج فارس نهفته است ؛ چنانچه بيش از 150 نوع ماهى در دل آبـهـاى مـنـطـقـه يـافـت مى شود كه هر كدام ازز آنها طعم و لطافت خاص خود را دارد. آبزيان خليج فارس از نظر زندگى و شرايط محيط، وضع خاصى دارند، زيرا آبزيان خليج فارس بـه اسـتثناى يكى دو نوع از آنها وارد آب شيرين اروند رود، بهمن شير و كارون مى شوند. همه در آب شـور زنـدگـى كـرده و در هـمـان جـا تـخـم ريـزى و تـوليـد مثل مى كند. آشنايى با شرايط محيط و زندگى ماهيها، كمك فراوانى به صيد آنها به عنوان يك منبع تغذيه مى نمايد.

بـراى صـيد ماهيهايى ،از قبيل كفشك ، سنگسر، سبيتى ، شوريده ، هامور، سرخو، و غيره بايد و مـسـائل صـيـد تـعـقـيـبى عمقى به كار برد، در حالى كه با اين وسيله صيد، نمى توان ماهيهاى مهاجر سطحى مانند تون و ساردين را صيد كرد.

انواع گونا گونى از ماهيها در خليج فارس وجود دارد. گونه هايى كه ارزش تجارتى داشته ، شامل سرگروه زير مى باشند:

1 ـ درجه يك شامل ماهيهاى زبيده ، حلوا سفيد، قباد، شيرماهى و شانك .
2 ـ درجـه دوم شـامـل مـاهـيـهـاى سـنگسر، پيش ماهى ، هامور، سيكين ، كارفه ، طوطى ، حلوا سياه ، شوريده ، خبور و كفشك .
3 ـ سورخو، خارو و وسبور.
البتّه حدود 146 نوع ماهى ديگر نيز در اين منطقه يافت مى شود كه تعداد آنها چندان زياد نيست .

آبـهـاى اطـراف جـزيـره قـشـم ، يـكى از مراكز عمده صيد ماهى بوده و در حدود هشتاد درصد ماهى ساردين صيد شده در منطقه هرمزگان ، در نواحى اطراف جزيره قشم صيد مى شود.

يـكـى ديـگـر از مـحـصـولات غـذايى پر ارزش خليج فارس (ميگو) است . اين حيوان سرشار از پروتين ، فسفر، اسيدهاى آمينه و مواد غذايى انرژى زاست .

انـواع صـدفـهـاى خـوراكـى در سـواحـل و اطـراف جـزيـره هـاى جـنـوب ، مـانـنـد سـاحـل گـشـه (Gashe)، معروف به ساحل صدف (بندر لنگه) جزاير هرمز، قشم ، لارك ديده مى شود و گوشت آن بسيار لذيذ وخوشمزه است كه بين اروپاييان طرفداران فراوانى دارد.
اين صدف خوراكى در منطقه بين جزيره هاى قشم ، هرمز، بندر عباس و بندر لنگه فراوان است و در صـورت عـمـل كـشـت و پـرورش آن به صورت اقتصادى ، مى توان هزارها تن از اين صدف خوراكى را در سال به بازار مصرف عرضه كرد.

معادن
الف ـ معادن كشورهاى حاشيه خليج فارس
عربستان : طلا، نقره ، آهن ، مس ، نمك ، منگنز، سولفور، سرب و سنگ گچ .
ايـران : زغـال سـنـگ ، مـس ، سـنـگ آهن ، سرب ، روى ، كروميت ، منگنز، سنگ تزئينى ، سنگ لاشه سـاخـتـمـانـى ، سنگ آهك ، كالوئن و خاك نسوز، نيتونيت ، دولوميت ، باريت ، فلورين ، سولفات سديم ، فلدسپات ، نمك ، سيليس ، كوراتزيت ، پوكله معدنى ، تلك و سنگ كچ .
عمان : مرمر، پنبه گوهى ، كرم و مس .
امارات متحده عربى :مس .
عراق :آهن ، نقره ، سرب ، زغال
قطر: آهك و خاك رس .
ب : معادن خليج فارس

آهـن :مـعـدن آهن در بيشتر جزيره هاى خليج فارس از جمله جزيره هاى لارك ، فارور، هنگام و هرمز وجـود دارد. بـراسـاس مطالعاتى كه از سوى سازمان برنامه و بودجه در جزيره فارور انجام گرفته ،ميزان سنگ آهن اين جزيره تاپانصد هزارتن تخمين زده مى شود.

نـمـك :معدن نمك در بيشتر نقاط ساحلى ، و جزيره هايى مانند هرمز، لارك ، هنگام و قشم يافت مى شـود. مـعـدن نـمـك هـرمـز كـوهـى از نـمـك اسـت كـه در كـتـابـهـاى قـديـم آن را (جبل الملح) نام برده اند.

خـاك سـرخ : ايـن خـاك كـه از آن در رنـگ سـازى استفاده مى شود، در بيشتر جزيره ها و بندرهاى خـليج فارس از جمله لارك ، هنگام ، هرمز، سيرى ، ابوموسى وسيراف وجود دارد. ذخـيـره ثـابـت شـده خـاك سـرخ هرمز حدود شصت هزار تن و ذخيره احتمالى آن حدود 150 هزار تن تخمين زده شده است .

گوگرد: معدن گوگرد در بيشتر نقاط ساحلى خليج فارس وجود دارد.

سرب :معدن سرب نيز به فراوانى در بيشتر ناحيه هاى خليج فارس وجود دارد.