حاکم شدن فضای امنیتی بین ایران، عربستان و یمن
محمد فرازمند
عربستان سعودی در اواخر آبان‌ماه پس از هماهنگی با دولت یمن وارد جنگ گسترده هوایی و زمینی علیه گروه موسوم به الحوثی‌ها شد. الحوثی‌ها یک گروه از مبارزین زیدی‌مذهب استان صعده یمن هستند که نام خود را از حسین بدرالدین الحوثی که در سال 2004 توسط نیروهای دولت یمن کشته شد؛ گرفته‌اند. پدر حسین الحوثی از علمای زیدی‌مذهب صاحبنام یمن بوده است.
حسین با تشکیل گروهی به نام شباب‌المؤمنین در اوایل دهه جاری دولت یمن را به دلیل روابط با امریکا و اسرائیل مورد انتقاد قرار داد و در مساجد صنعا علیه دولت سخنرانی می‌کرد. به‌کار‌گیری خشونت توسط دولت علیه او و طرفدارانش آنها را وادار به بازگشت به سوی صعده و مقاومت مسلحانه کرد.
ورود عربستان به جنگ با حوثی‌ها به بهانه عبور آنها از مرز و حمایت دولت یمن از این عملیات، حکایت از یک سناریوی نظامی از قبل طراحی‌شده بین ریاض و صنعا دارد. دولت یمن همچنین در ماه‌های اخیر با سفر وزیر خارجه ایران به صنعا برای میانجیگری میان دولت و حوثی‌ها مخالفت کرد و اجازه این سفر را نداده است.
علی عبدالله صالح، رئیس‌جمهور یمن در مصاحبه‌ای با تلویزیون الجزیره، تمایل ایران به میانجیگری بین متمردین و دولت یمن را نشانه دخالت و دست داشتن ایران در حوادث کشورش قلمداد کرد. مقام‌های یمنی با تکرار اتهامات خود به ایران و اصرار بر این که تهران پشت سر مبارزان حوثی قرار دارد، سرانجام موفق شدند از فضای نامناسب امنیتی بین ایران و عربستان استفاده کنند و پای سعودی‌ها را به این نزاع بکشانند.
اکنون رسانه‌های عربی چنین وانمود می‌کنند که عربستان در حال سرکوب نیروهای وابسته به ایران در شمال و شمال غرب یمن است. درست در روزی که قرار بود وزیر خارجه ایران به صنعا سفر کند و یمنی‌ها به بهانه مشغول بودن رئیس‌جمهور این سفر را لغو کردند، معاون وزیر دفاع یمن سرگرم رایزنی با مقامات نظامی عربستان در جده بود.
ورود عربستان به این جنگ و تبعات آن حائز اهمیت منطقه‌ای است که در ادامه به آن اشاره می‌شود:
1- دولت یمن طی پنج سال گذشته نتوانسته بود بر مبارزان حوثی فائق آید و این جنگ فرسایشی همچنان ادامه داشت، از سوی دیگر دولت یمن قادر نبود در سطح سیاسی حمایت عربی و بین‌المللی قابل ذکری را در جهت سرکوب حوثی‌ها کسب کند. با ورود عربستان به این جنگ شاهد موضع‌گیری‌های پی‌درپی عربی در حمایت از عربستان و یمن علیه مبارزان حوثی بودیم و اکنون یک جبهه عربی گسترده در حمایت از این سرکوب شکل گرفته است.حمایت این جبهه عربی از عربستان با توجه به متهم کردن مبارزان به وابستگی به ایران خود نشانه دیگری از وخیم بودن وضع روابط ایران و اعراب است.
2- دولت یمن از توانایی نظامی انباشته شده عربستان که به ندرت از آن استفاده می‌شد برای سرکوب نظامی حوثی‌ها بهره‌برداری کرد و در مقابل عربستان که طی ده سال اخیر همواره از خطری موهوم به نام گسترس هلال شیعی احساس نگرانی می‌کرد، اکنون فرصتی به‌دست آورده تا با این خطر در مرزهای جنوبی خود مقابله کند و نشان دهد که نسبت به روند رو به رشد قدرت‌گیری شیعیان که از نظر ریاض وابسته به ایران هستند، بی‌تفاوت نیست و در صورت لزوم وارد جنگ با این گسترش شیعی خواهد شد.
3- گرچه دولت‌های عربستان و یمن توقع دارند با ورود گسترده نیروهای نظامی عربستان به جنگ با حوثی‌ها و همچنین با کسب حمایت سیاسی اعراب به سرعت بر زیدی‌های مبارز فائق آیند لکن ممکن است این جنگ آن‌گونه که صنعا و ریاض پیش‌بینی می‌کنند، پیش نرود و تبعات ذیل را به همراه داشته باشد:
الف: درگیر شدن کشور بزرگ و فربهی چون عربستان که منافع پراکنده و گسترده‌ای در سراسر جزیره العرب با یک گروه جنگجوی غیرمنظم و چابک، خاطره جنگ سی و سه روزه اسرائیل علیه حزب‌الله را به ذهن متبادر می‌کند.
آغاز شلیک موشک‌های کاتیوشا به داخل عربستان از ارتفاعات شمال یمن باید نگرانی جدی سعودی‌ها را برانگیزد، معلوم نیست نیروهای نظامی عربستان بتوانند کاملاً امکان شلیک موشک‌های سبک را از بین ببرند ضمن آن که نیروهای نظامی غیرکارآمد و رفاه‌زده سعودی در ارتفاعات بین دو کشور، هدف‌های سهل‌الوصولی برای مبارزین سختی‌کشیده حوثی هستند.
ب: این احتمال وجود دارد که اگر سعودی‌ها آن طور که ادعا می‌کنند پس از به تصرف درآوردن ارتفاعات استراتژیک جبل‌الدخان و عقب‌راندن جنگجویان حوثی به ده کیلومتری عمق خاک یمن، به سادگی در آینده حاضر به ترک این مناطق شوند. تجربه گذشته و تصرف سه استان یمنی توسط عربستان در دهه 60 همچنین حوادث دهه 90 بین عربستان و قطر و ادعاهای ارضی عربستان علیه امارات نشان می‌دهد که ریاض نسبت به همسایگان خود در جزیره‌العرب اطماع سرزمینی دارد و از هر فرصتی برای ضمیمه کردن خاک آنها به قلمروی خود استفاده می‌کند.
ج: ورود عربستان به جنگ با حوثی‌ها با توجه به نفرتی که مردم یمن از سعودی‌ها دارند باعث همدردی و حمایت مردمی از حوثی‌ها در داخل یمن خواهد شد و احتمال شکل‌گیری یک جنبش اجتماعی علیه دولت یمن را بالا خواهد برد.
یمن کشور فقیری است که 15 درصد مردم آن درآمدی در حد یک دلار در روز دارند. این کشور در جوار کشورهای فوق‌العاده ثروتمند شورای همکاری خلیج فارس قرار دارد که حاضر به پذیرش یمن در جمع خود و کمک به رفع محرومیت مردم این کشور نیستند.حافظه تاریخی مردم یمن هنوز وصیت ملک عبدالعزیز به فرزندان خود را به یاد دارد، او سفارش کرده بود که «رفاه شما در تنگدستی یمن است».
د: ذکر این نکته ضروری است که این حوادث در فضای امنیتی و پرتخاصم میان ایران و کشورهای عربی همسایه به‌ویژه عربستان صورت می‌گیرد، دولت یمن نیز از همین فضا برای وارد کردن عربستان به جنگ استفاده کرد. بدون تردید این فضا به سود هیچ یک از کشورهای منطقه نیست و نقش دو کشور مهم منطقه یعنی ایران و عربستان در شکل‌دهی به روند تحولات در مسیر تخاصم یا آرامش غیرقابل انکار است.
دو کشور علی‌رغم همه گلایه‌ها و نگرانی‌هایی که نسبت به یکدیگر دارند در صورت بازگشت به رویکرد تعامل چهار سال قبل می‌توانند از بسیاری از فجایع منطقه‌ای جلوگیری کنند، کاری که در فضای فعلی و رویکرد امنیتی دو کشور نسبت به هم، بسیار دشوار خواهد بود.
ه: امنیتی شدن فضای روابط ایران با رهبران دست نشانده اعراب موجب قفل شدن دیپلماسی عربی کشورمان شده است و درخواستهای تماس و سفر مقام‌های سیاسی کشورمان مکرر بی‌پاسخ می‌ماند، این در حالی است که تهران می‌توانست بیش از برخی پایتخت‌های منطقه از جمله دوحه، آنکارا و دمشق مرکز گردهمایی سیاستمداران و پایتخت دیپلماسی منطقه‌ای باشد. در شرایط فعلی حتی آنجا که ایران بخشی از راه‌حل بحران است همانند بحران تشکیل دولت در لبنان، به‌ناچار پرستیژ ایفای نقش مثبت خود را به دیگران واگذار کرده است. همچنین ایران بدون تردید نفوذ زیادی در عراق دارد اما بیش از چهار سال است که از اجلاس دیپلماتیک همسایگان عراق که سابقاً در تهران برگزار می‌شد خبری نیست.