ژئومرفولوژی خلیج فارس

به کوشش مسعود رضایی

1- خطوط کلی مرفولوژی منطقه
درمجموع،منطقه خلیج فارس(صرف نظرازپهنه آبی خلیج فارس)ازدوواحدعمده موفولوژیک یعنی((کوهستان))و((دشت-جلگه))تشکیل گردیده است.واحدهای عمده کوهستانی منطقه،درشمال خلیج فارس تکوین یافته ودشتهای لوت وکویر،واحدهای بین کوهی این قسمت راتشکیل داده اند.اگرچه واحدهای محلی وکم اهمیت کوهستانی نیز درسایر مناطق مشاهده می شوند،لکن جلگه های مملو از جمعیت ودشتهای وسیع وبعضا ً خالی از سکنه،ازعوارض اصلی ومهم آنها به شمار می آیند.سرزمینهای واقع در محدوده جغرافیایی عراق وشبه جزیره عربستان دربردارنده این جلگه ها ودشتهاست.صحاری بزرگ((ربع الخالی ونفوذ))،قسمت اعظم این دشتها رادر برگرفته اند ویکدستی وهمواری آنها را،تنها تپه های عظیم ماسه ای سیف،برخان و...برهم زده است.

2- مرفولوژی خطوط ساحلی
محورطولی وکشیده خلیج فارس،دومنطقه کاملا ً مشخص ازنظر مرفولوژی راازهم جدا می سازد که ویژگیهایشان به شدت به مسائل تکتونیکی آنها بستگی دارد.سواحل غربی خلیج فارس بخشی ازسرزمینهای نسبتا ً ثابت وپایدارعربستان راتشکیل می دهد که با زمینهای پره کامبرین عربستان(سپرعربستان) همجوارمی باشند.درحالی که،نواحی ساحلی ناپابدار ومتغیرایران مهم ترین واحدهای مرفولوژی خلیج فارس را تشکیل می دهد.شکل ساحلی(به ویژه دراین قسمت ازمنطقه)ازنوع طولی است که درآن،امتداد ساحل موازی بامحور ارتفاعات مجاوراست.دراین امتداد،گاهی دامنه طاقدیسها درخط ساحلی قرارگرفته(غرب خورموج)وزمانی تراکم آبرفتها فاصله زیادی بین خط ساحلی با رشته های چین خورده زاگرس ایجاد کرده است(جلگه بوشهر)

درنقاطی که آب خلیج فارس مستقیما ً درمجاورت با طاقدیسها می باشد،ساحل ناهموار سنگی ویا ساحل ماسه ای پدید آمده است.درنوع اول،برخورد امواج بابدنه طاقدیسها،آنها رابه صورت ساحل پرتگاهی(دریابار)درآورده است(ساحل بوشهر)

یکی دیگر از انواع غالب سواحل،ساحل ماسه ای است.به دلیل شیب کم ساحل ودامنه قابلا توجه جزرومد،نوارساحلی عریض شده وبه صورت یک واحد مجزا به نام استران قابل مشاهداست.درقسمتهایی از((استران))،مانند اطراف بندرلنگه،درخت حرا به طورطبیعی روییده وبه صورت جنگل نسبتا ً انبوه درآمده است.رشته هایی ماسه ای به هنگام مد به زیرآب فرومی روند،ولی بعضی دیگرهمیشه درزیرآب قرارمی گیرند.رشته های زیرآبی به هنگام جزر،تردد قایقهای کوچک رادچار مشکی می سازند.برخیاز این رشته ها برای همیشه سرازآب بیرون آورده وبه صورت جزیره یا شبه جزیره درآمده اند.جزایرنخیلو وام الکرم درجنوب خورموج ازنوع ماسه ای هستند.(علایی طالقانی،357:1383)

دلتا ازعوارض دیگرخطوط ساحلی است.از ویژگیهای این عارضه،شیب فوق العاده کم تاقاعده دلتای آبادان هرسال پیشروی فراوانی داشته باشد.توسعه دلتای مهران دراطراف بندرخمیر به گونه ای است که گویی درحال پیوستن به جزیره قشم می باشد.ئرمصب شاخه های تقسیم شده روی دلتاها(یا ورودی رودها به خلیج فارس)خلیج های مصبی را می توان دید که خور نام دارند.(همان:357)

مآندرنیزازعوارض دیگر خطوط ساحلی است.این پدیده عمدتا ً درمسیر رودهای پرآب جلگه های ایران وعراق مانند:کرخه،کارون،دز و ... پدید آمده اند.سستی رسوبات وسیب کم خوزستان ازعوامل موثر درشکل گیری بستر پرپیچ و خم درمسیرجریان این رودها شده است.مخروط افکنه های آبرفتی نقش چشمگیری درچشم انداز جلگه ها(به ویژه جلگه های ایران وعراق)دارند(علایی طالقانی،359:1382)

بن مایه : ژئوپولیتیک منطقه خلیج فارس ، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح کشور