حضور استعمار پرتغال در خليج فارس
پس از تشکيل امپراطوري عثماني و تصرف قسطنطنيه – استانبول بعدي - در 453 توسط ترکان و از بين رفتن مسير تجاري جاده ابريشم، روابط تجاري بين آسيا و اروپا با مشکل مواجه شد. از سوي ديگر رقابت بين تجار ونيزي و ديگر اروپائيان بر سر کالاهاي گران قيمت شرق، ارو پائيان را به فکر يافتن راه هاي جديد تجاري در مناطق شرقي انداخت که منجر به آغاز دور جديدي از استعمار در کشور هاي مسلمان بويژه ايران و هند شد.
در طول قرن پانزدهم پرتغاليها بيش از همه براي در دست گرفتن اين تجارت مهم تلاش کردند. از اين روي ناوگان هاي متعددي به همراه دريانورداني چون " واسکو دوگوما" "بارتولو مئو دياس" " پرودي کويليان" براي شناسايي اين مناطق به شرق و سواحل جنوبي افريقا، جنوب هند و عربستان فرستادند.
قبل از آمدن پرتغاليها، تجارت بحري مشرق در دست اعراب عمان و يمن بود ،پرتغاليها اين تجارت را به زور از دست آنان گرفته و به مدت چند قرن در اختيار داشتند.
"آلفونسو آلفوکرک" درياسالار معروف پرتغالي، حدود پانصد سال پيش، در سال 1507 براي اولين بار به جزيره هرمزوارد شد و حاکم جزيره را تحت فشار قرار داده و مجبور به پرداخت خراج به پرتغاليها کرد. وي در سال 1514مجددا به هرمز حمله کرد و جزيره را به تصرف کامل خود در آورد و سيف الدين حاکم هرمز را به صورت امير خراج گزار پرتغال در راس حکومت هرمز گذاشت.
پرتغاليها مرتب بر ميزان خراج هرمز مي افزودند به طوري که ميزان آن از 15 هزار به يکصد هزار سرافين رسيد. در اين دوره، از هرمز به عنوان شهري زيبا، پررونق ، مرفه و آسوده ياد شده است. تسلط پرتغاليها به هرمز براي اقتصاد ايران بسيار زيان بار بود. در همين زمان آلبوکرک دژي مستحکم در ساحل هرمز بنا کرد. اين دژ به "قلعه پرتغاليها" معروف است. در پي حملات متعدد پرتغاليها به جزيره هرمز پيمان نامه اي بين ايران و پرتغال بسته شد.
بر اساس اين پيمان ايران هرمز را به عنوان مستعمره پرتغال به رسميت شناخت.اين تسلط بر امور تجاري و اقتصادي هرمز تا دوره شاه عباس اول ادامه يافت.
سپاهيان شاه عباس به رهبري امام قلي خان در 1623 و به کمک انگليسيها، پرتغاليها را از هرمز بيرون کردند و پرچم آنان را از فراز جزيره هرمز به زير کشيدند.
در 1660 قشون عمان، مسقط را متصرف شدند. بدين ترتيب مهمترين سنگر پرتغاليها در درياي عمان از دست آنان خارج شد و بدين ترتيب سلطه پرتغاليها بر منطقه خليج فارس پس از 150 سال خاتمه يافت.
حضور و اعمال پرتغاليها در هرمز و جزاير خليج فارس در منابع متعددي از جمله کتابهاي تاريخي، اسناد، سفرنامه ها و مقالات ذکر شده است در ادامه به ذکر برخي از اين منابع در دو قسمت فارسي و عربي خواهيم پرداخت:
الف: منابع فارسي
وثوقي، محمد باقر، تاريخ مهاجرت اقوام در خليج فارس «ملوک هرمز»، شيراز، 1380 499ص ، صص 306-365
حافظ نيا، محمدرضا ، خليج فارس و نقش استراتژيک تنگه هرمز ، تهران، سمت، 1371، 536 ص، صص 219-225
دلدم، اسکندر، سلطه جويان و استعمارگران در خليج فارس، تهران، نوين، 1363، 376 ص، صص 53- 90،
ويلسون، آرنولد، تاريخ خليج فارس، ترجمه محمد سعيدي، تهران، 235ص. صص 76- 119،
ميريان، عباس، جغرافياي تاريخي خليج و درياي پارس، ايران، خرمشهر، کتابفروشي ميريان، بي تا، 640ص، صص 132-133؛ 508-511
سديد السلطنه، محمدعلي، بندر عباس و خليج فارس «اعلام الناس في احوال بندر عباس»، تصحيح و مقدمه از احمد اقتداري، به کوشش علي ستايش، تهران، دنياي کتاب، 1368، 780 ص، صص 666- 667
سايباني، احمد، از بندر جرون تا بندر عباس، تهران، چي چي کا، 1377، 415 ص، صص 57 – 58
نوربخش، حسين، خليج فارس و جزاير ايراني، تهران، سنائي، 1362، 448ص ، صص 209-214
مدني، احمد، محاکمه خليج فارس نويسان، تهران، توس، 1357، 166ص ، صص 93 – 101
اسدي، بيژن، خارجيان در خليج فارس، تهران، مرکز بازشناسي اسلام و ايران، 1384ش ، 140ص، صص11 – 26
ريشه هاي پيدايش منازعات ارضي در خليج فارس، زير نظر عبدالله جاسبي، تهران، دفتر فرهنگ مقاومت ئابسته بهدانشگاه آزاد اسلامي، 1380، 183ص ، صص25-29
شوشتر والسر، سيبيلا، ايران صفوي از ديدگاه سفرنامه هاي اروپائيان (1502-1722)، ترجمه غلامرضا ورهرام، تهران، امير کبير، 1364، 166 ص، صص 81 – 83
همايون، غلامعلي، اسناد مصور اروپائيان در ايران از اوائل قرون وسطي تا اواخر قرن هيجدهم، تهران، دانشگاه تهران، 1348ش، 238ص ، صص 39 – 47
جناب، محمدعلي، خليج فارس نفوذ بيگانگان و رويدادهاي سياسي، تهران، پژوهشگاه علوم انساني، 1356ش، 176 ص، صص 8 – 11
مقتدر، غلامحسين، کليد خليج فارس، تهران، 1333ش، 159ص، صص 15-32
ر. وادالا (نايب کنسول سابق فرانسه در بوشهر)، خليج فارس در عصر استعمار، ترجمه شفيع جوادي، تهران، کتاب سحاب، ، 1356، 186 ص، صص 39-44
الهي، همايون، خليج فارس و مسائل آن، تهران، قومس، ، 1369، 352 ص، صص 26-44
سردادور، ابوتراب، جنگ و عشق، تاريخ عصر شاه عباس کبير ج 2، تهران، 969 ص.صص، 774- 792
سحاب، ابوالقاسم، تجديد عظمت ايران: تاريخ زندگاني شاه عباس کبير، تهران، بنگاه مربي
1325،317ص، صص263 - 264
جعفريان،رسول، صفويه از ظهور تا زوال،تهران،1378،468 ص،صص137-139
افراسيابي، بهرام، خورشيد عالي قاپو: شاه عباس، تهران، حميدا،1376، ص 550، صص317- 320
محمد ميرک بن مسعود حسيني منشي، رياض الفردوس خاني، به کوشش ايرج افشار و فرشته صرافان، تهران، بنياد موقوفات افشار،580 ص، صص424 -427
بياني، خانبابا، تاريخ نظامي ايران جنگهاي دوره صفويه، تهران، چاپخانه ارتش، بي تا،592ص، صص481 – 542
ويلسن ، سر آرنولد تالبوت، تاريخ خليج فارس، ترجمه محمد سعيدي ،تهران، شرکت انتشارات علمي و فرهنگي 1988،ص333
ولايتي، علي اکبر، تاريخ روابط خارجي ايران در عهد شاه عباس اول صفوي، تهران 1374
وزارت امور خارجه دفتر مطالعات سياسي و بين المللي،299ص، صص91-127، مباحث تاريخي ج 4
...وخير انديش، عبد الرسول، جنگنامه قشم، ازسراينده اي ناشناس.وجرون نامه/سروده قدري
تصحيح و تحقيق محمد باقر وثوقي و عبد الرسول خير انديش، تهران،مرکز پژوهشي ميراث مکتوب، ، 1384،صص 264و 47و(12) و 2 تصوير
قائم مقامي، جهانگير، اسنادفارسي،عربي وترکي در آرشيو ملي پرتغال در باره هرموز و خليج فارس جلد يکم – مدخل مساله هرموز در روابط ايران و پرتغال جلد دوم متن نامه هاي فارسي، تهران، ستاد بزرگ ارتشتاران 1354
فسايي، حسن حسيني، فارسنامه ناصري، تصحيح و تحشيه از منصور رستگار
اقتداري، احمد، هرمز و جنگ دريايي امام قلي خان سردار شاه عباس، بررسي هاي تاريخي
12/6 (1357/1978)، صص91-124
سديد السلطنه، محمد علي، آثار شهرهاي باستاني سواحل و جزايرخليج فارس و درياي عمان
تهران انجمن آثار ملي ،1969، ص 1136
فلسفي، نصر الله ، سياست خارجي ايران در دوران صفوي، تهران سازمان کتابهاي جيبي
1963، ص320
فسايي، حسن بن حسن، فارسنامه ناصري،تاليف: حسن حسيني فسايي،تهران انتشارات کتابخانه نسايي،ج2 صص 347-339-33-34،تصحيح از منصور رستگار،تهران امير کبير 1989
2 جلدي ج2:صص 7-868-872-2179
اسکندر منشي (1561-1634)، تاريخ عالم آراي عباسي،تاليف اسکندر بيگ ترکمان زير نظر: ايرج افشار، تهران،امير کبير،1957 ،2جلدي، صص 607 – 608
تاريخ عالم آراي عباسي تاليف اسکندر بيگ منشي با تصحيح و ويراستاري محمد اسماعيل رضواني، تهران دنياي کتاب 1999، 3جلدي ج:35 (1)-583 (1) – 52(2)587-1512-73-(1)و(2)1515-1824-35(1)
ماتوس، لوئيس، اسناد و روابط تاريخي ايران و پرتغال، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهش ،2003، ص408 قسمت دوم ، ويراستار مهدي آقا محمد زنجاني
نوايي ، عبد الحسين، روابط سياسي ايران و اروپا در عصر صفوي، تهران ويسمن ،1994،
ص 337، مجموعه تاريخ ايران و جهان جلد 3
قائم مقام، جهانگير، مهرها ،توضيح وطغراهاي ملوک هرمز . در بررسي هاي تاريخي ،8 /3(1352)، صص 43-58
مسائل هرمز در روابط ايران و پرتغال در بررسي هاي تاريخي
9/3،1974 صص: 211-280، 1974 9/4 صص: 247-286،9/5 : 225-258،9/6187-220،10/1 (1975) صص201-250،10/2 (1975) صص202-242
اسناد فارسي، عربي و ترکي در آرشيو ملي پرتغال در باره هرمز و خليج فارس، تهران ،ستاد بزرگ ارتشتاران 1976، ص290
اسناد فارسي عربي و ترکي در آرشيو ملي پرتغال در باره هرمز و خليج فارس، در بررسيهاي تاريخي
12/2 (1977) صص123-164،12/3(1977) صص181-208
12/4(1977) صص193-214،12/5(1978) صص221-254
12/6(1978) صص189-224،13/1 (1978)صص193-218
13/2(1978) صص255-286،13/3(1978)صص235-280
سديد السلطنه ، محمد علي ، بندر عباس و خليج فارس، تهران، ابن سينا 1963 ،2جلدي ج1: صص736و 85
سيووري، راجر مروين، ايران عصر صفويه، ترجمه و ويراستار : کامبيز عزيزي،تهران، نشرمرکز 1993،ص290
ستوده منوچهر و افشار ايرج، اسناد پادريان کرملي بازمانده از عصر شاه عباس صفوي،تهران، ميراث مکتوب 2004،صص 22و 328
سيد علي رئيسي، (1562-1498)، سيدي علي کاتبي، مرآه الممالک ،سفر نامه به خليج فارس،هند، ماوراء النهر و ايران، تهران بنياد فرهنگي ايران، 1976،ص223، ويراستار علي گنجه لي- محمد تفضلي
د سيلوا فيگوئرا گارسيا(1550-1624)، سفرنامه دن گارسيا ، سفير اسپانيا در دربار شاه عباس اول ، ترجمه و ويراستار: غلامرضا سميعي ، تهران نشر نو 1984، صص 10 و 530
اروج بيگ بيات ، دن ژوان ايراني ، تهران،تابان، 1338/1959، صص(6)و 425و (1) نقاشي 4 و نقشه 3،ويراستار: مسعود رجب نيا،انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، مجموعه ايران شناسي 18
وثوقي، علي اکبر، معرفي داستان جرون يا جرون نامه در فارس شناخت 4/2، (1379/2000)، صص59-77
ب: منابع عربي
جبارة البرغوثي، تاريخ الخليج [الفارسي]، دمشق، دار کنعان،2005،166 ص.،صص - 50
ابحاث ندوة رأس الخيمة التاريخية (مقالات کنفرانس رأس الخيمه در سال 1987)
الاستعمار البرتغالي في الخليج[الفارسي] و العلاقة بين الخليج العربي و شرق افريقيا، امارات متحده عربي،1987،320 ص
صالح اوزبران (به ترکي)،ترجمه به عربي: عبدالجبار ناجي، الاتراک العثمانيون و البرتغاليون في الخليج [الفارسي] 1534-1581،بغداد، مکتبة الارشاد،1979،130ص
الخصوصي، بدرالدين عباس، دراسات في تاريخ الخليج[الفارسي] الحديث و المعاصر (لجزء الاول)،کويت، ذات السلاسل،1984،235 ص،13 - 35
عبدالعزيز عبدالغني ابراهيم، بريطانيا و امارات الساحل العماني، بغداد، 1987،490ص ،11 – 42، تاريخ البرتغاليين في الخليج [الفارسي] (مذکرات دوارتي بربروسا وجون هيوفان لينخوتن و مقالة تشارلز بوکسر) (الموسوعة البرتغالية)، ترجمه عيسي امين، بحرين،1996،154ص
يوم سقطت هرمز (مذکرات القائد البحري روي فيريرا اندرادي) (الموسوعة البرتغالية)
ترجمه عيسي امين، بحرين،1996،171ص
تاريخ الخليج [الفارسي] و البحر الاحمر (في اسفار بيردو تيخسيرا) (الموسوعة البرتغالية)
ترجمه عيسي امين،بحرين،1996،120ص
سخيني، عصام، ممکة هرمز اسطورة الخليج التجارية،امارات متحده عربي،1997،161 ص،57 – 118
الجيب،فوزيه، تاريخ النفوذ البرتغالي في البحرين (1521 – 1602)، اردن،2003،288 ص
سلمان، محمد حميد، الغزو البرتغالي للجنوب العربي و الخليج [الفارسي] في الفترة ما بين 1507-1525
امارات متحده عربي، مرکز زايد للتراث و التاريخ،2000،346 ص.
عقاد، صلاح، التيارات السياسية في الخليج [الفارسي]،قاهره،1965،350ص، صص9 - 26
جمال زکريا قاسم، تاريخ الخليج [الفارسي] الحديث و المعاصر (المجلد الاول)، قاهره، دارالفکر العربي،465 ص، صص42 - 85
سالم مشکور، نزاعات الحدود في الخليج [الفارسي]، بيروت، 1993،167 ص، صص18 – 18 – 20
نوال حمزه يوسف الصيرفي، النفوذ البرتغالي في الخليج [الفارسي] (في القرن العاشر الهجري – السادس عشر الميلادي)، رياض،1983،218 ص
مهنا، محمد نصر،دليل الخليج [الفارسي] : دراسة في تاريخ العلاقات الدولية و الاقليمية، اسکندريه، جامعي الحديث، بي تا،588ص، صص43
كتابخانه تاريخ ايران و اسلام