نوروز

جشنِ نوگردانی ِ جهان و زندگی و آیین ِ نمادین ِ رستاخیز

نويسنده :‌استاد جليل دوستخواه

 جشن آغاز بهار و سال نو ِ ایرانی، این آیین کهنْ بنیاد و هزاران ساله، در سنجش با جشن ها و آیین های گردش ِ سال در میان ِ دیگر قوم ها و ملّت ها از یگانگی ی چشم گیری برخوردارست که بدان برتری می بخشد و آن را فراتر از یک جشن ساده ی ملّی می بَرَد و دَرون مایه ای بَشَری و جهانی و حتّا سرشت و مفهومی کیهانی را در نَماد پردازی هایش جلوه گر می سازد. این رویداد نَمادین و اسطوره وار را نمی توان به منزله ی یک عید عادی تلقّی نمود و با نگاهی برون نگر و در چهارچوب تنگ ِ جشن و سرورهای خانوادگی و دید و بازدیدهای چند روزه خلاصه و تعریف کرد.
برای راه یابی به هزارتوهای این سنّت ِ دیرپای ِ هزاره ها و دریافت ِ درست نَمادها و رازواره های آن، ناگزیر باید به پژوهشی ژرف در پیشینه و پُشتوانه های آن پرداخت و گنجینه های کهن را کاوید و لایه به لایه دید و بَررَسید.
در گاهان ِ پنجگانه ی ِ زرتشت و نیز در سرودها و متن های ِ نواوستایی -- این کهن ترین یادمان های بازمانده از نیاکان مان -- اشاره ی روشنی به آیین های ویژه ی نوروزی به چشم نمی خورد؛ امّا در برخی از نیایش سرودها و ستایش نامه هایی که این گنج شایگان فرهنگی فراگیر ِ آنهاست، می توان ردّ ِ پای پاره ای از کُنِش های ایرانیان به هنگام بَرگُزاری ی ِ این آیین ها را بازجُست و ریشه ها و خاستگاه های اسطورگی و سرشت فرهنگی ی آنها را بازشناخت. در بخش َیشت ها، در سرود بلندی به نام فَروَردین یَشت، گزارش شورمَندانه و رازگُشایانه ای از کارکرد و نَقش وَرزی ی َفروَردها (/ فَرَوَشی ها / فَرَوَهرها) ی ِ نیاکان و بازگشت میهمان وار و ناپدیدار آنها به جهان اَستومَند (جهان مادّی/ گیتی) و گذران ِ ده روزه شان در خانه و کاشانه ای که روزگاری در آن می زیسته اند و در کنار گرامیان  و دلبندان ِ دودمان، به وصف درآمده است که شرح ِ روشن تر و گویا تر و رساتر آن را در دفترهای ِ بازمانده از ادب ِ فارسی ی ِ میانه ( / پهلوی) و نیز در پاره ای از کتاب های کهن ِ فارسی ی ِ دَری می خوانیم. از آن میان، ابوریحان بیرونی پژوهنده و دانشمند بلندآوازه در سده ی پنجم هجری در کتاب مشهور خود آثارُ الباقیِه عَن ِ القُرون ِ الخالیِه  به گستردگی در این باره سخن می گوید و در جُستار خود برای شناخت رمز و راز این آیین ها و کنش های فرهنگی ی دیرینه، نه تنها گنجینه های کهن را می کاود و درهای آنها را به روی خوانندگان اثر گرانبارش می گشاید؛ بلکه از تداوم سُنّت های دیرینه در روزگار خود نیز خبر می دهد و آشکارا می گوید که مردمان دورانش، همچنان پذیرای میهمانان مینَوی ی ِ نوروزی اند و با همه ی توش و توان خویش می کوشند تا با پاکیزه گردانی و نوسازی ی همه ی افزارها و دست مایه های زندگی و آراستن و پیراستن خانه و کاشانه، انگیزه ی خشنودی و سرافرازی ی آن ارجمندان شوند که خویشکاری ی ِ بزرگ ِ هستی شناختی شان نَقش وَرزی در کار ِ نوکردن ِ جان و جهان و زندگی در نمایش ِ سالیانه و مُکاشفه وار ِ (Apocalyptic) رستاخیزست. در رساله ی نوروزنامه نسبت داده به حکیم عمر خیّام نیز با همین نگرش روشنگرانه به پیشینه ی نوروز و سویه ها و ویژگی های آیین های آن رو به رو می شویم و به بخش دیگری از رمز و رازهای آن پی می بریم.
امّا در روزگار ما که پژوهش های ایران شناختی در ایران و جهان از ژرفا و گستردگی ی بی سابقه و چشم گیری برخوردار شده است، می توان با کلید- واژه های گشاینده تری به سراغ گنج ِ شایگان ِ باستانی رفت و به درستی به سرچشمه ها راه یافت و سیراب شد. یکی از رهنمون ترین کلید- واژه ها در این جُستار و رازگُشایی، ترکیب - واژه ی پهلوی ی فرَشکَرد است که اصل اوستایی ی آن keretay-frasho بوده. این هَمکَرد  از "فرَش" به معنی ی ِ "نو، تازه" (هم ریشه با fresh  در انگلیسی) و "کََرد" به مفهوم "کردن، به انجام رسانیدن" ساخته شده است و بر روی هم، معنای "نوکردن گیتی و زندگی" از آن اراده می شود که بر پایه ی اسطوره ی کهن و مُکاشفه ی آینده و رستاخیز جهان (یا -- به تعبیر غربي يآن -- Apocalypse)  در واپسین هزاره های دوازده گانه از " زمان کَرانمَند" ِ گیتی ( زمان محدود، زمانی که روزگاری به پایان خواهد رسید) و در پی ِ فرجامین تازش ِ اهریمن و کارگُزارانش به جهان نیکی و راستی و پاکی، در نبردی به سرداری ی ِ سوشیانت (/ سوشیانس) -- رهاننده ای که نوید داده شده است روزی پدیدار خواهد شد و جهان را به نیکی بازخواهد گردانید -- و همچنین با پیکار و دلیرمردی ی ِ پهلوانان و شهریاران جاودانه، به انجام خواهد رسید و جهان و مردمان از همه ی ِ آشوبها و گزندها و تباهکاری های اهریمنی خواهند آسود و "روز و روزگار ِ بِهی" (١) – که هزاره ها "گُم گشته در سرشت ِ شبی سرد" (١) بود -- پدیدار خواهد شد.

   امّا  نیاکان  ما  در  گذرگاه  زمان  و  در  فرآیند ِ  ساختاریابی ی ِ  زندگی ی ِ  اجتماعی  و  فرهنگی شان،  تنهاچشم به راه  آینده  و  برآورده شدن  آرزوی  سوزان ِ فرارسیدن ِ  پایان  هزاره ها  و  زمان ِ  کَرانمَند  و پدیداری و  خیزش  رهایی بخش ِ  سوشیانت  و  جاودانگان ِ  همگام  و  یاورش  نماندند  و  بُن مایه ی  اسطوره  و گوهر ِ  آرمان خواهی ی ِ  رستاخیزجویانه  را  از  آرمان شهر ِ دور و  دست نیافتنی  به  گُستره ی  ِ زندگی ی  گیتیانه  و  اکنونی ی  خویش  آوردند  و  شکوه  ِ اسطوره  و  آرمان ِ  نوجویی  و  نوسازی  را  گام  به  گام  بازحستند  و در  روند ِ  سامان بخشی  به  آیین های  نوروزی  بازساختند.  آنان  با  گزاردن ِ  هرساله ی  این  جشن  و  آیین - های  آن،  بر باور ِ  پرشور ِ  خویش  به  بایستگی ی  نوکردن ِ  جهان  و  زندگی  و  پدیدآوردن  بهارانی خجسته همین  زندگانی  و  شایستگی ی  ستیز ِ  بی امان  و  پیکار  جاودان  با  سرما  و  تیرگی ی  زمستانی   و  تباهی  و  گزند ِ  برآیند ِ  مَنِش  و  کُنِش ِ  نیروهای ِ  کهنه  و واپس گرا  پای فشردند.

    اکنون  هزاره هاست  که  ایرانیان  در  هر جا  و  در  هر  حال  که  باشند،  نوروز  را  با  همه ی  آیین های  گویا  و  نمادینش  در  خانه  و  کاشانه ی  خویش  جشن  می گیرند  یا  به  سخنی  رساتر،  آن  را  با  همه ی  ِ اسطوره های  پشتوانه اش  می زیَند  و  هر ساله  یک  فرَشکَرد ِ  کامل  و  رستاخیز ِ  شامل  را  به  نمایش  می - گذارند.  یکایک    آیین ها  و کُنِش های ِ  نوروزی،  جلوه  و  شکوه ِ  بال گشودگی ی ِ  شاهینن ِ  بلند پرواز ِ  آرمان و  آرزوی  ایرانیان  را  در فراخنای  سپهر  میهن  از  دماوند  تا  الوند،  از  دِنا  تا  سَهَند  و  از  دریای  ِ  خزر  تا  خلیج   نیلگون ِ  فارس  آفتابی  می کنند.

آیین  میر ِ  نوروزی  -- که  در  گذشته  برگزار می شد – قدرت  پوشالی  و "حُکم ِ  پنج روزه"  ی ِ  فریفتگان مَسنَد و  مَصطَبِه  را  به  ریشخند  می گرفت.  حافظ  در اشاره ای  سربسته  و  --  به  تعبیر خودش  "در پرده"  ---  به  همین  آیین،  می گوید:

"سخن  در پرده  می گویم؛  چو  گل  از غنچه  بیرون آی                              که  بیش  از  پنج  روزی  نیست  حُکم ِ  میر ِ  نوروزی!"

   دست افشانی  و  پای کوبی ی  ِ  حاجی فیروز های  سرخ جامه  و  سیاه کرده  روی  ِ  شادی انگیز در  کوی  و بَرزَن،  اسطوره ی  گذار ِ  پیروزمندانه ی  ِ  سیاوش  از  میان ِ  کوه  آتش  و  چیرگی ی  راستی  و  پاکی  بر  دروغ  و  پلیدی  را  فرایاد  می آوَرَد. خانه تکانی  و  آراستن  ِ  سرای  و  تدارک ِ  خوان  و  خوراک  ِ  آیینی  و  نو کردن ِ  جامه  و  افزارهای  زندگی  و  برافروختن  ِ  آتش  ِ  زبانه کش  و  گرما بخش ِ  چهارشنبه سوری  (چهارشنبه ی  ِ  سرخ)، همه  نشان  از  خوش آمد گویی  به  یادواره ها  یا  فرَوَشی های  نیاکان --  میهمانان ِ  ده  روزه ی  ِ  نوروزی ی  ِ  خانواده  --  دارد  و  رفتن  به  پذیره  و  پیشباز  ِ  پیک  ِ  فرخنده گام  ِ  بهاران  ِ  خجسته  و  جان بخش  را  نوید می  دهد.

   گستردن  و  آراستن  و ویراستن  ِ  سفره ی  ِ  هفت سین   که  سین های  هفت گانه اش  نشان  از  ارج گُزاری  به  هفت  سِپند  (هستی های  وَرجاوَند ِ  هفت گانه)  در  خیال نقش های  ِ  شاعرانه ی  ِ  زرتشت  ِ  گاهان سرای  دارد  و  هریک  از  آنها  به  کالبَد  ِ  گل  و  گیاه  و  میوه  و  جز  آن،  نماد  ِ  جداگانه ی  گوهرها  و  ارزش -   هایی  همچون  پرمایگی  و  رویش  و  بالیدن  و  شادمانگی  و  پویایی  و  شکوفایی  و  بَرومَندی  و  مهروَرزی است،  نمایش  همه ی  ِ  سویه  ها  و  بُن مایه های  این  جشن آیین  در  یک  مجموعه  به  شمار می آید. سرانجام،  فراهم آمدن  بر  سر  ِ خوان ِ  نوروزی  و  نیایش گزاری  و  غزل خوانی  و  ترانه گویی  و  نغمه - پردازی  و  در  لحظه ی  ِ گردش  ِ سال،  نفس  در سینه  حبس کردن  و  خاموش  ماندن  و  چشم  بر  آب  و  آینه  و   شمع  ِ فروزان  و  سبزه  و  گل  شکوفان و  پیچ  و  تاب  ماهیان  دوختن  تا  رویداد  بزرگ  آشکار گردد  و  زمان  و  جهانی  بِشکوه تر  جای  ِ آشوب  و  کابوس  پارینه  را  بگیرد،  نقطه ی  ِ اوج  ِ  این  سرور ِ شکوهمند  است.

   بدین سان  نوروز  و  آیین های  کهنْ بُنیاد  آن،  همه ی  اسطوره  و  آرمان  و  فرهنگ  و  تاریخ  و  ادب  ِ هزاران ساله ی   ایرانیان  را  یکجا  در خود  فراهم آورده است  و  سالی  یک  بار  آنان  را  در  پیوند  و  پیمان رازآمیز  فرهنگی شان  به  سرآغاز ِ  سرآغازها  و  سرچشمه ی  ِ  سرچشمه ها  می برد  تا  تن  و  جان  در  آب ِ  پاکی  و  راستی  بشویند  و  پیمان  نوکنند  که  همواره  ایرانی  و  نیک  اندیشه  و  نیک گفتار  و  نیک کردار   و  نوخواه  و  نوجو  و  نوگردان  بمانند  و  تا  هستند،  آزاده  و  سرافراز  و  پویا  و  کوشا  باشند.

   نوروز  یک  اتّفاق  ساده  و  یادواره ی  ِ رویدادی  دینی  یا  اجتماعی  یا  سیاسی ی  گذرا  و  یا  برآیند ِ  باور- مَندی ی  ِ جََزمی  به  ارج  و  پایگاه  یک  پیشوا  یا  پارسا  نیست  که  با  دیگردیسی ی  نهادهای  ناپایدار  و    دیگرگونی ی  سویه ی  باورمندی ها  رنگ ببازد  و  در غبار  فراموشی  فرورود  و  جای ِ  خود  را  به  بَدیلی  دیگر  بسپارد.  این  جشنْ آیین ِ بی همتا  در  هزاره های  پیش  از  اسلام  و  در  روزگاران ِ  روایی  و  فراگیری  ی ِ کیش های  ِ کهن  ِ آریایی  و  واپسین ِ  آنها  دین ِ  زرتشتی،  همان ارج  و  پایگاهی  را داشت  که  در  بیش  از  یک  هزاره ی  ِ اخیر  و  در  جامعه ای  با  بیشترین  شمار ِ جمعیّت  ِ مسلمان  داشته است  و  دارد  و هم اکنون، عموم  ایرانیان  مسلمان، زرتشتی،  یهودی،  مسیحی  و جُز آن،  در  فراسوی  باورمندی های  جداگانه شان،  آن  را  با  شورمندی  و  مهروَرزی ی  ِ بُنیادینی  برگُزارمی کنند  و نه تنها  هیچ گونه  ناهم سویی  و ناسازگاری در میان  باورهای  دینی  و  شخصی شان  با  پای بندی  به  اجرای  آیین های  نوروزی  نمی -بینند،  بلکه  بدون ِ  برپای  داشتن  ِ  جشن ِ  نوروز،  هستی  و  کیستی ی  ِ  خویش  را  نارسا  و فرورفته  در  خاکستر ِ  فراموشی  می یابند.

   آنان  که  در  درازنای  سده های  پشت ِ  سر  کوشیده اند  و  یا  هم اکنون  می کوشند  تا نقش  ِ جاویدان  نوروز  را   از  لوح  ِ ضمیر  ایرانیان بزَدایند  و  یا  جشن ها  و  آیین های  دیگری  را جای گُزین ِ  آن گردانند،  بُن - مایه های  هستی شناختی ی ِ  این  رویداد  را  نشناخته  و  درنیافته اند  و  در  این  تلاش  عَبَث ِ خود،  باد  در  غربال  بیخته اند  و  می بیزند.

   همه ی  ایرانیان  از  عیدهای  مذهبی  و  فرقه ای ی ِ خود  با  نام های  ویزه ی ِ  آنها  یادمی کنند؛  امّا  واژه ی    "عید"  را  به  تنهایی  و  به طور ِ  مطلق،  فقط  به جای "عید ِ  نوروز"  به کار می برند.

نوروز  --  همچون  شاهنامه ی  فردوسی   و  برخی  دیگر  از  نمادها  و  نهادها  و  یادمان های  فرهنگی --  شناسنامه ی  ِ هر  ایرانی است  که  همه ی  ویژگی هایش  را  در خود  فراهم آورده  و  بدون  آن،  گُم گشته ای است  سرگردان  و  بی نام  و نشان  در  انبوه  آدمیان  و  در  غوغای  ِ غریب  ِ  زمان.