ژئواستراتژیک شیعیان خلیج فارس

نحوه ی توزیع و پراكندگی جمعیت های شیعی كشورهای حوزه ی خلیج فارس، از جنبه های مختلف اهمیت دارد. در برخی از این كشورها همانند امارات متحده ی عربی، عربستان، عراق و عمان، حضور آن ها را به صورت متمركز در برخی شهرها شاهدیم كه این تمركز، از جنبه های مختلف می تواند برای این كشورها خطرآفرین باشد. از یك سو زندگی در كنار یكدیگر، به حس مشترك محرومیت دامن زده و زندگی جمعی، جسارت و شهامت مبارزه را تقویت نموده، احتمال شورش و اغتشاش آنان بر ضد دولتهای متحجر عربی را افزایش می دهد. از سوی دیگر، مسائلی از قبیل جدایی طلبی و گرایش های گریز از مركز، به ویژه در شهرهای مرزی مطرح می شود .دلیل آن وجود کشوری قدرتمند مانند ایران می باشد که کانون همه شیعیان جهان محسوب میشود و نقشی اساسی در تامین امنیت و انرژی خلیج فارس برعهده دارد . نیز در برخی از این كشورها، تجمع آنان در مناطق استراتژیك و به ویژه مراكز نفتی، سبب شده نفوذ قابل توجهی در اقتصاد كشورها داشته باشند و این مسأله، از جنبه های مختلف برای دولت های عرب افراطی حوزه خلیج فارس بحران زاست.

حضور آن ها در كارخانه ها، پالایشگاه ها، مراكز تجاری و...، درصد بالای احتمال اعصاب و امكان فلج نمودن اقتصاد كشور را به همراه دارد و یا حتی دور و نزدیكی به پایتخت، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. نزدیك بودن محل تمركز آنان به مراكز سیاسی، از یكسو میزان آگاهی سیاسی آنان را از حقوق شهروندی خویش بالا برده و از سوی دیگر، بازتاب شورش و اعتراض آنان را گسترش داده، احتمال انتشار آن را به مراكز دیگر افزایش می دهد. در مجموع، محل تجمع شیعیان منطقه خلیج فارس، ممكن است از چند جهت قابل توجه و استراتژیك باشد:

1.به لحاظ دور و نزدیكی به پایتخت
2.به لحاظ دور و نزدیكی به مرزها
3.قرار گرفتن در مراكز نفتی و استراتژیك
4.واقع شدن در مراكز زیارتی و مهاجرپذیر
5.قرار گرفتن در مراكز تجارتی

برای مثال در كشور عمان، تعداد زیادی از شیعیان در نزدیكی شهر مسقط، پایتخت سیاسی این كشور زندگی می كنند و بنابراین، این حضور می تواند برای دولت سنی عمان بسیار خطرآفرین باشد. هم چنین در پایتخت عراق نیز شاهد چنین تمركزی در محله های كرخ و براثا هستیم و آن گونه كه در كتاب های تاریخی آمده، حضور این شیعیان به گذشته های دور باز می گردد.
كرخ در سمت غربی دجله واقع و از محله های دیگر آبادتر و محل سكنای بازرگانان ثروتمند بوده است. این محله از آغاز بنای بغداد، شیعه نشین (ایرانی نژاد) بوده و جزء محله های كوچك تری كه ویژه شیعیان بودهاست. با اشاراتی كه ابن جوزی به شورش های محله ای دارد، می توان گفت كه علاوه بر كرخ در غرب بغداد، محله های مسكونی دیگری در همان منطقه در نهر الطابق و در شهر بغداد، محل های سوق السلاح باب الطاق، سوق یحی، قلایین، ثلاثاء، اساكنه و اهل درب سلیمان مركز شیعیان بوده است.(1(
حضور در مراكز سیاسی و پایتخت ها افزون بر اهمیت سیاسی، به لحاظ اقتصادی نیز می تواند حائز اهمیت باشد. برای مثال، یكی از بزرگ ترین بازارهای بغداد، بازار بزرگ كرخ بوده كه به دلیل قرار گرفتن در محله ی شیعیان، همواره در انحصار این گروه بوده است و بیش تر كسبه ی آن را شیعیان تشكیل می دهند. به واقع، می توان گفت تجارت بغداد، در دست همین بازاریان شیعه مذهب بوده است.(2(

از سوی دیگر، مراكز سیاسی كشورها موقعیت مركزی دارند، هم به لحاظ تمركز مهم ترین تشكیلات دولتی و سازمان های اداری و شركت های تجاری داخلی و بین المللی، و هم به لحاظ وجود رسانه های گروهی و فضای باز سیاسی و تبادل اطلاعات و ارتباطات گسترده در سطح داخلی و بین المللی. بنابراین، تمركز شیعیان در پایتخت ها یا حتی در حواشی آن ها، همواره به عنوان عاملی تنش زا از سوی دولت های سنی منطقه تلقی شده است. این طرز تلقی، باعث شده تا دولت مردانِ برخی از این كشورها هم چون عربستان سعودی، همواره بكوشند از تمركز شیعیان در پایتخت ها و حواشی آن جلوگیری كنند. البته حاكمان سعودی، درگیر مشكل ژئوپولیتكی بزرگ تری شده اند؛ چرا كه شیعیان، در محل هایی زندگی می كنند كه یكی از استراتژیك ترین مناطق عربستان است. مناطقی كه اینك عمیق ترین میادین نفتی خلیج فارس را در بردارد؛ یعنی مناطق الاحساء و قطیف واقع در استان شرقیه عربستان.

عمده ی ذخایر نفتی عربستان سعودی، دقیقاً در این منطقه واقع است و هفتاد درصد كاركنان شاغل در این میدان های نفتی، اعراب شیعی هستند. وجود جمعیت های شیعی، مشكل دائمی حاكمیت ریاض است.(3(چرا كه آنان ناخواسته بر شاهرگ حیات اقتصادی عربستان سایه انداخته اند.

گرچه حاكمان سعودی با فشارهای روزافزون و محرومیت ها در طول تاریخ، همواره این اقلیت مذهبی را تضعیف نموده اند، ولی وجود آنان، واقعیت این سرزمین هاست و خواه ناخواه باید پذیرفته شود. این حقیقتی است كه سیاست مداران سعودی نیز بدان آگاهی یافته و به این نتیجه رسیده اند كه برای برقراری امنیت منطقه، به ناچار باید از جمعیت های محلی و به ویژه شیعیان بهره برد. افزون بر عربستان، در كشورهای عمان، عراق، بحرین، امارات، كویت و قطر نیز شیعیان در مناطقی زندگی می كنند كه از مهم ترین مراكز نفت خیز منطقه به شمار می آید.

برای مثال، در عراق شیعیان در جاهایی قرار دارند كه اهمیت آن ها فوق العاده استراتژیك است. در جنوب، علاوه بر سیطره بر حوزه های مهم نفتی عراق، بر گلوگاه ارتباط دریایی عراق تسلط دارند. ... در تمام حاشیه ی دجله، شیعیان ساكن هستند و سنی ها دورتر سكونت دارند. در كركوك هم كه بالاترین نقطه ی نفتی عراق است و كردها به آن چشم دوخته اند، شیعیان نیز حضور فعال دارند.(4( و در کل حکومت عراق اکثرا در اختیار شیعیان می باشد.به لحاظ فرهنگی نیز منطقه جنوب حائز اهمیت است. این منطقه كه محل تلاقی دو رود دجله و فرات در آن واقع است، محل افسانه ای سومر- اولین تمدن بین النهرین- است. دو رودخانه ی مذكور، پس از منطقه ی باتلاقی، به مصبّ گسترده ای جریان می یابند كه وسیع ترین مناطق نخلستانی عراق است. منطقه سرسبز و پرآب بین النهرین جنوبی، به اندازه ی شهرهای مقدس نجف و كربلا، درخودآگاهی فرهنگی شیعی نقش دارد.(5(

در برخی از این كشورها نیز تجمع شیعیان را در مراكز تجاری شاهدیم. برای مثال، در امارات متحده عربی، بیش تر شیعیان در امیرنشین دوبی زندگی می كنند و جالب این جاست كه این شیخ نشین، پس از ابوظبی مهم ترین شیخ نشین امارات است و از بعد تجاری، یكی از پر رونق ترین شهرهای منطقه به شمار می آید و به لحاظ جمعیتی نیز از پرجمعیت ترین امیرنشین های امارات است. بارزترین ویژگی این شیخ نشین، موقعیت آن به عنوان یك مركز تجارتی پیشرو در میان بقیه شیخ نشین های متحده عربی است.(6(

گرچه دبی به لحاظ منابع معدنی، پس از ابوظبی مهم ترین منابع نفتی كشور امارات را در بردارد، ولی رونق واقعی این شیخ نشین، مرهون تجارت و بازرگانی است. دبی با جمعیتی بالغ بر 750 هزار نفر، به عمده فروشی و خرده فروشی كالاها، بیش از نفت متكی است. حضور گردشگران خارجی و تجار و سرمایه گذاران ملل مختلف كه از مالیات كم بهره جسته و به تجارت كالا در دبی می پردازند، به اقتصاد این امیرنشین در سالهای گذشته رونق زیادی بخشیده بود.(7(

این شهر دارای یك منطقه آزاد تجاری به نام «جبل علی» است. در جبل علی، سرمایه گذاران سالهاست كه به داد و ستد كالا می پردازند. این بندر آزاد، دروازه ی ورود كالاهای ساخته شده ی شرق آسیا و مركز صادرات مجدد این گونه كالاها به كشورهای حوزه ی خلیج فارس است.(8(
بندر جبل علی، یكی از بزرگ ترین بندرهای منطقه است و مكان جذابی برای فعالیت های صنعتی و تجاری به شمار می آید.

با این اوصاف، این مهم ترین امیرنشین امارات متحده عربی كه مركز تجمع بازرگانان و تاجران سراسر منطقه آسیای شرقی و خاورمیانه است، محل تمركز شیعیان این كشور می باشد و بنابراین، شیعیان نیز از موقعیت خاص تجاری و مركزی این شهر استفاده و بهره ی لازم را می برند.تعداد دیگری از این شهرها، از جنبه های مذهبی مورد توجه هستند. شهرهای مكه و مدینه در عربستان و كربلا، نجف، كاظمین و سامرا در عراق، از این دسته می باشند. برای مثال كربلا، به دلیل وجود مرقد مطهر امام حسین علیه السلام برای تمامی مسلمانان به ویژه شیعیان جهان اهمیت دارد. از این رو، هر ساله شاهد هزاران زائر هستیم كه برای زیارت مرقد مطهر ایشان مشتاقانه به این مكان مسافرت می كنند. نجف نیز میزبان قبر مطهر امام علی علیه السلام است. به علاوه، این شهر از دیرزمان، مركز تجمع هزاران طلبه شیعه بوده و همواره مدارس علمیه در آن دایر بوده است. مركز علمی شیعه در این شهر، برای قرن ها، صدها عالم شیعی را پرورش داده كه محقق حلی و بعداً علامه حلی، از بزرگ ترین این عالمان به شمار می رفتند.(9(

خلاصه ی كلام آن كه، شیعیان زیادی از كشمیر، لبنان، افغانستان، هندوستان و كشورهای حاشیه خلیج فارس، به ویژه بحرین و عربستان برای تحصیل علوم دینی به این حوزه آمده و مدارج علمی را در آن می گذراند. البته مدارس علمیه در كاظمین و سامرا و برخی شهرهای دیگر عراق نیز برقرار است، ولی در این میان، نجف اشرف موقعیت ویژه ای دارد و توجه تمام شیعیان جهان به این خطه دوخته شده است.

هم چنین باید دانست كه كربلا و سایر عتبات شیعی در بغداد و به ویژه نجف، تأثیر فراوانی در كوچ دادن شیعیان نقاط دیگر به این دیار داشته و این خود در رواج تشیع تأثیر فراوانی داشته است.(10(

بارگاه شش امام بزرگ شیعیان در شهرهای مختلف عراق قرار دارد و همین رفت و آمد زائران و طلبه ها، شیعیان این كشور را با سراسر جهان تشیع مرتبط می سازد. در عربستان نیز عده ی زیادی از شیعیان این كشور در حواشی دو شهر مهم و زیارتی، یعنی مكه و مدینه سكنی گزیده اند و بنابراین، از موقعیت مركزی این شهرها بهره مند می شوند. ملاحظه فرمودید كه تمامی شهرهای شیعی نشین خلیج فارس، از موقعیت استراتژیك و مركزی برخوردارند و از این رو، حائز اهمیت می باشند. نكته دیگر قابل تأمل آن است كه تقریباً در همه ی این كشورها، شیعیان در یك خط ساحلی، مرزهای آبی خلیج فارس را در انحصار خویش دارند. این خط ساحلی، مهم ترین منابع نفتی را در خود دارد.

حضور در این سواحل، از جنبه های دیگر، مشكلات ژئوپولیتیكی فراوانی را برای دولتهای متحجر عربی به بار می آورد. برای مثال، مسائلی چون جدایی طلبی این گروه ها و فعالیت های گریز از مركز را موجب می شود، به ویژه آن كه مهم ترین همسایه شمالی خلیج فارس یعنی ایران ، هم كیش این اقلیت است.

نتیجه گیری
بر اساس آن چه در این فصل بدان پرداختیم، شیعیان حاشیه ی خلیج فارس در یك خط ساحلی كه تقریباً تمامی سواحل خلیج فارس را در بردارد، ساكن بوده و با توجه به نفت خیز بودن این سرزمین ها، به طور كلی می توان گفت به لحاظ جغرافیایی، مهم ترین بخش های خلیج فارس در انحصار شیعیان است. این بخش ها كه هم شامل سواحل شمالی (سواحل ایران) و هم سواحل جنوبی است، در بخش جنوب، سواحل عراق، كویت، استان های شرقی عربستان سعودی، سواحل بحرین و قسمت هایی از سواحل قطر و بندر دوبی را در امارات متحده در بر می گیرد و حتی تا سواحل باطنه دریای عمان نیز امتداد می یابد. به بیان دیگر، خلیج فارس از نظر جغرافیای مذهبی، تحت سلطه ی شیعیان است.(11(
از بعد جمعیتی نیز كشورهای ایران، عراق و بحرین، اكثریت قابل توجهی از شیعیان را در خود جای داده اند كه از میان این سه كشور، ایران و عراق از پرجمعیت ترین كشورهای منطقه هستند. افزون بر آن، كشور كویت نیز با جمعیت چهل درصدی شیعیان خود مورد توجه است. حتی بر اساس آمارهای رسمی ارائه شده- گرچه در صحت و سقم آنان شك و تردید وجود دارد. این منطقه از نظر جمعیتی نیز تحت سلطه ی شیعیان است و تقریباً حدود هفتاد درصد جمعیت منطقه شیعی مذهب هستند.

اما از بعد اقتصادی، گرچه شیعیان همواره در تلاش بوده اند تا جایگاه ویژه ای را در این حوزه به خود اختصاص دهند و در برخی كشورها تا حدودی نیز موفق عمل كرده اند، ولی از آن جا كه به لحاظ سیاسی همواره تحت سیطره دولتهای دست نشانده عربی سنی مذهبی بوده و می باشند، در بیش تر موارد ناكام مانده اند. محرومیت های اقتصادی كه تماماً تحمیلی بوده و بر مبنای سیاست های اقتصادی حاكمان سنی اعمال شده، در كشورهایی چون عربستان و عراق بیش از دیگر كشورها به چشم می خورد.

اما محرومیت های این گروه مذهبی از بُعد سیاسی اسف بارتر است. آنان نه تنها از دسترسی به شغل های كلیدی و حساس بازداشته شده اند، بلكه حتی در برخی كشورها چون عربستان سعودی، از حداقل آزادی ها و حقوق سیاسی نیز محروم گشته اند، به گونه ای كه اطلاق شهروند درجه دوم به آن ها، بر اساس وضعیتی كه در آن به سر می برند، توصیف به جایی است.

تأسف برانگیز است در دنیایی كه در آن حتی حیوانات از حقوق و آزادی هایی برخوردارند و كوچك ترین تعدی به آن ها، اعتراض عده ای را برمی انگیزد، در حق شیعیان تا به این حد اجحاف صورت می گیرد و در حالی كه آن ها حتی از حداقل حقوق انسانی نیز محروم گشته اند، هیچ كس حتی منادیان حقوق بشر هم، سری به علامت تأسف تكان نمی دهند.

پی نوشتها:
1- حسن موسوی، زندگی سیاسی و فرهنگی شیعیان بغداد، ص 35.
2- همان، ص 40.
3- فرانسوا توال، پیشین، ص98.
4- علی اصغر محمدی، پیشین، ص 209.
5- گراهام ای. فولر و رند رحیم فرانكه، پیشین، ص161.
6- مهدی مظهری، پیشین، ص113.
7- «اقتصاد دبی از كاهش شمار گردشگران روس آسیب دیده است»، نشریه بررسی های بازرگانی، ش 142، ص1. 8- همان، ص1.
9- رسول جعفریان، پیشین، ص55.
10- همان، ص54.
11- فرانسوا توال، پیشین، ص102.
- به کوشش خبرگزاری فارس