خسارتهای جبران ناپذیر کشند سرخ در خلیج فارس

الهه موسوی
با گذشت نزدیک به دو ماه از بروز پدیده «کشند سرخ» در سواحل بندرعباس هنوز هیچ برآورد اقتصادی از میزان خسارت های زیست محیطی و صیادی این پدیده انجام نشده است.دکتر عباسعلی مطلبی رئیس موسسه تحقیقات شیلات ایران درباره نتایج تحقیقات انجام شده روی این پدیده به «سرمایه» گفت: از همان لحظات اولیه شکوفایی پلانگتونی در خلیج فارس، محققان پژوهشکده اکولوژی آبزیان خلیج فارس و دریای عمان به منظور بررسی جدی موضوع به سرعت چندین تیم کارشناسی تشکیل دادند. نمونه برداری ها به طور منظم و هر روز انجام شده و سوابق این پدیده نیز در حال بررسی است و ما مشغول برآورد میزان خسارت کشند سرخ بر فعالیت های شیلاتی هستیم.

مطلبی در همان حال از تشکیل کمیته ای ویژه با نظارت شخص استاندار و پژوهشکده اکولوژی آبزیان خلیج فارس و دریای عمان برای یافتن عوارض بروز این پدیده خبر داد.
او تاکید کرد برخی گونه های تلف شده از این پدیده ماهیان کف زی هستند که با نمونه برداری های انجام شده این یک اتفاق طبیعی است که با پیدایش عوامل خاص مانند تغییرات دمای آب و برخی عوامل دیگر اتفاق می افتد.

رئیس موسسه تحقیقات شیلات کشور با تاکید بر شرایط خاص خلیج فارس و دریای عمان در واکنش به ادعای چند کارشناس خارج از این موسسه مبنی بر عدم مصرف ماهیان این منطقه گفت: «توصیه هایی که توسط برخی صورت می گیرد علمی نبوده و براساس حدس و گمان صورت گرفته است. یک کارشناس در بندرعباس اظهار کرده بود که نمونه هایی از ماهیان تلف شد به پژوهشکده بیوتکنولوژی در قشم ارسال و مشخص شده مشکل مسمومیت بوده است. در حالی که رئیس همان پژوهشکده در جلسه کمیته علمی این ادعا را رد کرد.

مطلبی ،هر گونه اظهارنظر صریحی را منوط به آماده شدن نتایج تحقیقات دانست و در پاسخ به این سوال «سرمایه» که آیا بهتر نیست براساس اصل احتیاط تا روشن شدن موضوع، موسسه تحقیقات شیلات در رابطه با مصرف آبزیان منطقه به مردم هشدار دهد، گفت: درست است که آبزیان در دریاهای ما (خزر، خلیج فارس، دریای عمان) در معرض بسیاری از تهدیدها از جمله آلاینده ها هستند اما این به معنای مسموم بودن یا کشنده بودن این موجودات نیست.

وی با یادآوری اینکه دارای دکترای تخصصی بهداشت مواد غذایی است و سال هاست روی آلاینده ها و سموم دریایی تحقیق می کند، گفت: بدن انسان بسیاری از سموم وارد شده از طریق مواد غذایی به بدن را تصفیه می کند و آثار سموم بر بدن به میزان ورود و دوز کشنده آن به بدن بستگی دارد. تکرار مصرف نیز مهم است و اینکه آیا در عضلات ذخیره می شوند؟ اینها بحث های تخصصی و کاملاً فنی است و حکم کلی صادر کردن درباره آن علمی و درست نیست. اینکه ما بگوییم تمام آبزیانی که در خلیج فارس زیست می کنند به دلیل آلودگی جیوه، سرب، پتروشیمی، نفت، مس، نیکل و کادیوم مسموم هستند و نباید استفاده کرد درست نیست. ما تحقیقات مستمر انجام می دهیم پایش می کنیم تا ببینیم میزان این مواد تا چه حدی است و آیا اثرگذار است یا اینکه به اندازه ای است که بدن آن را رد می کند؟

مطلبی با تاکید بر حساسیت و پیگیری پژوهشکده اکولوژی آبزیان خلیج فارس و دریای عمان و نظارت و تحقیق مستمر این مرکز بر محصولات شیلاتی گفت: در اظهارنظرها بهتر است دقت و به موقعیت جهانی و بین المللی ایران نیز توجه کنیم چرا که غیرعلمی برخورد کردن می تواند خسارت هایی را بر پیکره صادرات ما در این زمینه وارد کند. وی تاکید کرد: ماهی های تلف شده (به هر دلیل) معدوم می شوند و من حتی برای چند روز هم توصیه نمی کنم که مردم ماهی نخورند زیرا ماهی تا زمانی که زنده از آب گرفته شود هیچ مشکلی ندارد.

در همین حال محمدشریف رنجبر دانشجوی دکترای زیست شناسی دریا طی هفته های اولیه بروز این پدیده به مردم منطقه به خصوص اهالی جزیره قشم هشدار داده بود تا رفع این وضعیت از خوردن صدف و ماهیانی که به حالت سرگردان در مناطق مذکور به سطح آب می آیند و صید می شوند، خودداری کنند.

کاهش تراکم سلول های ایجادکننده کشند سرخ

دکتر محمد صدیق مرتضوی رئیس پژوهشکده اکولوژی آبزیان خلیج فارس و دریای عمان از کاهش قابل توجه سلول های ایجادکننده «شکوفایی پلانکتونی» به «سرمایه» خبر داد تا آنجا که مقدار تراکم این سلول ها از 25 میلیون در لیتر به حدود یک میلیون تن رسیده است.وی درباره سمی بودن اثرات این پدیده گفت: هنوز از سموم، اندازه گیری دقیقی نشده اما بیشتر شواهد حاکی از این است که تلفات آبزیان در اثر کاهش میزان اکسیژن رخ داده است. ما ماهیانی را که دچار مشکل تنفسی و بی حالی بودند از کنار ساحل جمع آوری کرده و به مکانی که اکسیژن کافی داشت برده و سپس به آزمایشگاهی در پژوهشکده در حوضچه های بزرگ آب با سیستم اکسیژن رسانی کافی منتقل کردیم. در آنجا علائمی از مشکلات تنفسی آنها برطرف شد. این موضوع نشانگر این نکته است که مشکل صرفاً تنفسی بوده و مسمومیت نبوده است.

رئیس پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان درباره اثرات این پدیده روی اکوسیستم ارزشمند منطقه هشدار داد و خاطرنشان کرد: مرگ و میر ماهی ها به راحتی به چشم می آید اما بروز چنین پدیده ای اثرات ناخواسته دیگری روی اکوسیستم خواهد گذاشت که به طور کلی باید مورد مطالعه و بررسی جدی قرار بگیرد. مرتضوی بیشترین میزان تلفات و مرگ و میر ماهیان را در نوار ساحلی شهر بندرعباس ذکر کرد و درباره نقش این گونه ها در صنعت شیلات گفت: هر گونه ای به لحاظ اکولوژیکی اهمیت خاص خودش را دارد. گونه های ریز در چرخه اکوسیستم، غذای گونه های بزرگ تر هستند و طبیعتاً ماهیاتی که از بین رفته ا ند از نظر اقتصادی و اکولوژیکی بسیار مهم هستند. رئیس پژوهشکده اکولوژی آبزیان خلیج فارس و دریای عمان با تاکید بر اینکه این پدیده در وسعت و شکل کنونی برای نخستین بار بروز کرده است، همین مساله را باعث نداشتن آمار و برآورد دقیق از میزان مرگ و میر آبزیان و عدد مشخص تلفات دانست و از احتمال وجود چنین آماری در شیلات استان خبر داد. وی گفت: تنها در صورت داشتن چنین آماری می توان ارزیابی دقیق اقتصادی از مساله کرد.

اصلاح شبکه فاضلاب تنها راه حل

براساس گزارش های داده شده در سال 84 حدود 20 تن ماهی در منطقه جاسک و 100 تن نیز در سال 2001 در سواحل کویت بر اثر بروز پدیده کشند سرخ تلف شده اند. به اعتقاد کارشناسان رشد صنایع و کارخانجات متعدد در حدفاصل شهر بندرعباس تا ساحل گچین و سرریز شدن پساب های صنعتی آنها به دریا و نیز تخلیه فاضلاب های شهری و خانگی این منطقه به رودخانه ها و دریا طی سال های اخیر، میزان آلودگی آب های منطقه را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. سیدمحمدرضا فاطمی متخصص بیولوژی دریایی و از اعضای هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی در این باره معتقد است، هیچ راهی برای مبارزه و از بین بردن گونه هایی مانند کشند سرخ و سموم ناشی از آن وجود ندارد و تنها راه ممکن جلوگیری از وارد شدن فاضلاب های خانگی و شهری به دریاست. او تاکید می کند حرارت کافی، وفور حجم موادی چون فسفات، نیترات و سیلیسیوم که در فاضلاب های خانگی به وفور یافت می شود، جمعیت این موجودات دریایی را به شدت افزایش خواهد داد.

امید صدیقی مدیر دفتر اکوبیولوژی سازمان محیط زیست نیز درباره اهمیت جلوگیری از ورود آلاینده ها و فاضلاب های خانگی و شهری به «سرمایه» گفت: علت مهم بروز پدیده «کشند سرخ» ورود مواد مغذی همچون فسفات ها و نیترات ها از طریق تخلیه فاضلاب های شهری و خانگی است که منجر به تکثیر سریع پلانکتونی شده و با افزایش میزان سم در آب و کاهش اکسیژن آب باعث مرگ آبزیان می شود. صدیقی با تاکید بر حساسیت ماهیان مناطق مرجانی به دلیل قدرت جابه جایی پایین آنها می گوید: خسارت های مالی و بهداشتی زیادی از اینگونه پدیده ها حاصل می شود از جمله اینکه منابع شیلاتی تحت تاثیر قرار گرفته و تنوع زیستی در دریا به خطر می افتد. مرگ و میر آبزیان، ماهیان کمیاب مانند ماهیان مناطق مرجانی که از گونه های کمیاب و حفاظت شده هستند تنها برخی از آسیب های وارده است. اینها صدماتی است که با معیشت مردم سروکار دارد و منابع شیلاتی را به شدت صدمه می زند.

صدیقی یکی دیگر از آسیب ها را متوجه مردمی می داند که در آب های آلوده شنا می کنند. او می گوید: بسیاری از مردم وارد آب شده و شنا می کنند و بسیاری دیگر توسط آب شیرین کن از آب دریا به عنوان آب شرب استفاده می کنند هرچند این آب ها ضدعفونی می شود اما در نهایت زیان هایی را به همراه خواهد داشت. صدیقی در پاسخ به این سوال «سرمایه» که معاونت محیط زیست دریایی چه اقداماتی را جهت رفع آلودگی ها انجام داده است، می گوید: در این ارتباط اوایل امسال طرحی را به کمیسیون امور زیربنایی صنعت و محیط زیست فرستادیم که پس از مدتی پاسخ داده شد و جلساتی تشکیل شد. در این کمیسیون از طرح دفاع کردیم و در نهایت از ما خواستند پیشنهادی را تهیه کنیم که موضوع آن مخاطرات زیست محیطی در خلیج فارس و دریای عمان بود. ما آن را تهیه کرده و با حضور نمایندگان وزارتخانه های نیرو، نفت، مسکن و سایر دستگاه های مربوطه چندین جلسه تشکیل شد و در نهایت 14 مورد پیشنهاد برای اقدام موثر به منظور کاهش این آلودگی ها داده شد که یکی از آنها تکمیل فوری طرح های احداث شبکه فاضلاب و تصفیه خانه ها در شهرهای ساحلی مهم استان بود.

وی با اشاره به اهمیت بار آلودگی شهرهای بندرعباس، آبادان، خرمشهر، بوشهر و چابهار و تاخیر در اجرای سیستم فاضلاب شهری آنها گفت: قرار است ظرف دو سال آینده این طرح ها تکمیل شود. ما به مسوولان وزارت نیرو این مهم را اعلام کرده ایم و آنها نیز به این امر وقوف دارند اما مشکلات بودجه ای مانع تکمیل این طرح است. صدیقی خاطرنشان کرد: تا اصلاح نشدن شبکه فاضلاب شهرهای ساحلی جنوب، باید منتظر رخداد پدیده های مشابه باشیم.

کشند سرخ چیست
کشند سرخ نوعی شکوفایی پلانکتونی است که در اثر تشدید آلودگی دریا و افزایش جمعیت فیتوپلانکتون ها پدید می آید. این پدیده به طور طبیعی در بعضی مناطق معتدل آب و هوایی در برخی فصول سال مانند اوایل بهار و پاییز رخ می دهد که باعث تغییر رنگ آب می شود. در حالت طبیعی این پدیده سه روز به طول می انجامد اما اخیراً رخداد این پدیده در سواحل خلیج فارس حدفاصل بندرعباس تا سواحل قشم و بندر درگهان اتفاق افتاده که پدیده ای استثنایی از نظر وسعت (110 کیلومتر) و زمان (نزدیک به دو ماه) است. آلودگی آب های خلیج فارس در حالی از استانداردهای جهانی فاصله گرفته است که پساب های خانگی و شهری، ذخیره و انتقال نفت و حمل ونقل های دریایی، پساب و آبگرم خروجی از صنایع و نیروگاه ها، زباله های شهری و لاستیک های فرسوده و فعالیت های نظامی تنها بخشی از عوامل آن هستند. سواحل خلیج فارس طی یک سال اخیر وقایع تلخی مانند مرگ دسته جمعی دلفین ها در چند مرحله، تخلیه 100 تن مازوت توسط یکی از شرکت های توانیر و کشند سرخ را تجربه کرده است که تاکنون میزان مشخصی از خسارت های اقتصادی به اکوسیستم و زیستگاه های حساس و ارزشمند این منطقه برآورد نشده است.