سیر تحول قشر دریانوردان در نظام اجتماعی ایران زمین

        دانلود کامل پژوهش

علی بحرانی پور
هدف مقاله حاضر شناسایی منشاء دریانوردی ایران و سیر تحولات در قشر دریانوردان ایرانی می باشد. برای رسیدن به چنین هدفی، روش تحلیل و تبیین تاریخی با دیدی جامعه شناختی (از منظر طبقاتی) به كار گرفته شده است. منابع تحقیق نیز عمدتاً منابع كتابخانه ای از جمله كتب تاریخی همچون تألیفات هرودت، گزنفون، توسیدید و…، یافته های باستان شناسی از جمله مهرها و كتیبه های و نیز منابع اسطوره ای ایران است. متن مقاله گرچه براساس ترتیب زمانی وقایع است، محدودة جغرافیایی آن در اصل پیرامون خلیج فارس، به عنوان هستة پیدایش دریانوردی ایران، است. اما به كشورهایی كه توسط هخامنشیان تحت تابعیت درآمد، بعنوان بخشی از نیروی دریایی چند ملیتی هخامنشی نیز نظر دارد و از این رو به سابقة دریانوردی در آنها اشاره می شود. و چون در منابع تاریخی اشارات مستقیم اندكی به اقشار دریانورد شده است، این مقاله خواهد كوشید از لابلای وقایع عصر هخامنشی كه مرتبط با دریا بوده است، فراز و نشیب زندگی این اقشار را استخراج واستنباط نماید. از این رو جنگها و وقایع مربوط به دریا از مسائل مورد توجه در این مقاله بوده است.

1- مدخل
1-1 زمینة جغرافیایی آب و هوایی خلیج فارس
موقعیت جغرافیایی جنوبی ترین نقطة خلیج فارس بر حسب فاصله از خط استوا حدود 26 درجه و 30 دقیقه عرض شمال می باشد. بنابراین خلیج فارس تماماً در منطقة معتدلِ شمالی زمین قرار دارد. فاصله بین جنوبی ترین نقطة آن تا مدار رأس السرطان، كه حد فاصل منطقة استوایی و معتدل زمین است، بیش از 3 درجه نیست و حتی شمال نقطة خلیج فارس كمتر از 7 درجه با مدار رأس السرطان فاصله دارد پس به این ترتیب تمام خلیج فارس در طوقة بسیار گرم و جنوبی منطقه معتدل شمالی است، كه از نظر عرضی جغرافیایی شبیه به مصر، لیبی و نواحی شمال صحرای آفریقا است.1

وضع ناهمواری در نوار ساحلی به فاصله 200 كیلومتر از ساحل چنین است كه بدنة پله مانندِ فلات ایران در برخی مناطق از ساحل آغاز می شود و در برخی نواحی داخلی تا 3000 متر ارتفاع می یابد. عمقِ خلیج نیز از سمت شمال به جنوب كاسته می شود. از این رو كار كشتیرانی در بنادر ایران آسانتر، مساعدتر و كم خطر تر (خطر برخورد كشتی با سنگهای ساحلی) از بنادر ساحل جنوبی خلیج فارس است.2

در سمت شمال غربی خلیج فارس (خوزستان) معادن نفت وجود دارد كه در گذشته به صورت تراوش قیر طبیعی مورد استفادة مردم و كشتی سازان آن نواحی بود.
در چنین نواحی درختان جنگلی تنومندی كه به كار ساخت كشتی های بزرگ بیاید، در حد قابل اعتنایی وجود نداشت. موقعیت جغرافیایی خلیج فارس، وضع ناهمواریهای آن و واقع شدن در كنارِ بیابان شبه جزیرة عربی، موجب پیدایش وتثبیت آب و هوای خاصی در منطقة خلیج فارس شده است. كه از میان اجزای متنوع آن، از جهت ارتباط به بحث این مقاله، به بادهای این منطقه اشاره می‌شود. خلیج فارس از نواحی بسیار گرم دنیا است كه بی شك در میان نواحی هم عرض خود از حیث گرما نظیر ندارد. متوسط دمای سالیانة آنجا از 24 تا 28 درجه سانتیگراد متغیر است. و حداكثر گرمای آن به حدود 53 درجه می‌رسد. گرمترین ماههای سال تیر و مرداد و خنك ترین ماهها در آنجا دی و بهمن است. در خلیج فارس تحت تأثیر هسته های هوای كم فشار دریای مدیترانه كه پس از عبور از صحرای سوریه و عراق به ایران می رسند، در ماههای آبان تا فروردین بطور متوسط هر 5 روز یك بار باد می آید (بادهای شمال غربی و جنوب غربی). در ماههای گرمِ سال نیز طوفانهای موسمی هندوستان از جهت جنوب شرقی رسیده وهوای خلیج فارس را تحت تأثیر قرار می دهند ولی اثر آنها به هیچ وجه به پای طوفانهای غربی مدیترانه ای نمی‌رسد. بطور كلی بادها دو گونه اند: یكی بادهای محلی، و دیگری بادهای منظم و فصلی. مهمترین بادهای محلی خلیج فارس عبارتند از: باد شمال كه از اواسط خرداد تا اواخر تیر با نظم و شدت بسیاری از سمت سوریه و عراق می وزد و برای سفرهای كوتاه دریایی مناسب است. باد شنی (باد شمال شرقی)، كه در ناحیه هرمز می وزد و معمولاً باران آور است. و باد شرجی (باد جنوب شرقی) كه زمستانها به سمت مدیترانه می وزد و در تابستان رطوبت دریا را به سواحل شمال می آورد و بنابراین نامطلوب است. اما بادهای منظم و فصلی، كه معمولاً شدید نیستند، در زمستان كه هوای مجاور آبهای گرم خلیج فارس از هوای مجاور فلاتهای عربستان و ایران گرمتر است، از شمال و جنوب به طرف داخل خلیج و از آنجا از سمت شمال غربی به جنوب شرقی به موازات ساحل می وزند. اما همین كه هسته های كم فشار مدیترانه ای به خلیج فارس برسد، نظم بادها به هم می خورد و از سمت جنوب شرقی، شمال غربی یا جنوب غربی به سمت مدیترانه می وزند.3 بنابراین احتمال می رود كه دریانوردان سواحل، مثلاً فنیقی ها در فصل زمستان به راحتی می توانسته اند از شمال خلیج فارس به سمت بحرین و عمان و هندوستان مسافرت كنند و شاید این یكی از دلایل رونق دریانوردی در این مناطق بوده است.

2-1 زمینة تاریخی واقتصادی دریانوردی در خلیج فارس
علت آوردن آشوریان و بابلیان در مقدمه این است كه بعدها نیروهای دریایی آنان در نیروی دریایی هخامنشی هضم شد با توجه به تعریف جهانی بودن بر امپراتوری هخامنشی بر طبق برخی نظریه ها، سه شاخة نژاد انسان باستانی در كرانه های خلیج فارس می زیسته اند، كه عبارتنداز: دراویدیها Dravidians در كرانه های مكران و بلوچستان،‌ سامی های شبه جزیره عربستان كه حامی های سیاه و بومی Eur- Negrito را در درون خود حل كردند. و ایلامیان در جنوب غربی ایران. برخی منابع از سكونت اقوام سومری، فنیقی و بابلی نیز در مجاورت خلیج فارس یاد كرده اند.4
سامی ها نیز اقوامی بودند كه شاخه هایی از آنها بعدها در شبه جزیرة عربی به نام آرامی، در مشرق به نام بابلی و آشوری، در جنوب به غرب و در مغربِ شبه جزیره (یعنی در سواحل مدیترانه) به نام فنیقی و یهودی مشهور شدند. همگی این اقوام در سرزمینهایی كه امروزه شامل عراق، اردن، سوریه، لبنان، فلسطین،‌شبه جزیره عربی و یمن است و هلال اخضر نامیده می شد می‌زیستند.5

چنانكه در گزارش پنجاه سال باستان شناسی فرانسه در ایران آمده است برخی از این اقوام سامی، از جمله سومریان، قبل از استقرار دولت ایلام در اطراف شوش می زیسته اند و با استیلای ایلامیان بر آنجا سامیان به خدمتِ آنان در آمدند.از سوی دیگر متون سومری و اكدی كما بیش منسوب به این دوره،‌به حیات تجارت دریایی در خلیج فارس در اوایل هزارة 3 ق.م. اشاره دارد. تا آنجا كه مردمِ بین النهرین از این طریق مس، چوب، عاج و سنگهای قیمتی و حتی پیاز مورد نیاز خود را وارد می كرده اند. لیست نامهای شاهان افسانه ای، نیمه افسانه ای و تاریخی سومر، حملة آنان را به ایلام یادآور می شود. اكدی ها هم در قرن 23 ق.م. مدتی را بر ایلام حكمرانی نمودند.6 اما فنیقی را باید مشهور ترین قوم معاصر را كه در همسایگی ایلام به دریا نوردی و تجارت مشغول بودند دانست كه به امر دریانوردی اشتغال داشتند.

بنا به گفتة هرودت آنان منشأ خود را از سواحل خلیج فارس می دانستند. اما شواهدی آنان را به بحرالمیت منتسب می سازد. درهر حال قبرستانِ منطقة‌ ابوعلی در نزدیكی بندر منامه در بحرین كه به فنیقیان منسوب است، نشان می‌دهد كه آنان در خلیج فارس بازرگانان ماهر و فعالی بوده اند. علاوه بر این آنان در 1100 ق.م. پاپیروسی را از مصر به سواحل شام بردند. تورات نیز به تجارتِ وسیع دریایی آنان اشاره نموده است. روایات كتاب كهنِ گنزاربا (كتاب مقدس صائبین = مندائیان) نیز مهارتِ نجاران وكشتی سازان شهر حران در ساحل فرات در میانة‌ راه موصل و شام را تایید نموده است.7 فنیقیان در سواحل شرقی مدیترانه بنادر مشهور صور (تیر) Tyre، صیدا و بیبلوس Byblos را بنا نمودند و حتی مستعمراتی در كارتاژ (تونس فعلی) و احتمالاً قبرس پدید آورند. و علاوه بر تجارت میان هند و عربستان، تجارت دریایی شرق مدیترانه را نیز به دست گرفتند. و با استفاده از منابع محلی چوب چنار و سرو، كشتی های بزرگی ساختند. به طوری كه در قرن 9 ق.م. در كنار كشتی های بادبانی هندی كه به گروهی مردان پاروكش مجهز بودند و ادویه، حریر،‌شال، انواع چوب، آبنوس و پارچه های زری را با خود می آوردند. فنیقی ها نیز در كرانه‌های شرقی مدیترانه كالای مزبور را از راه فرات به دولت های حوضة‌ مدیترانه واروپا می رساندند. آنان از افریقا عاج،‌ از تونس مرجان، از اسپانیا نقره،‌از بریتانیا قلع، از بالتیك عنبر، از قبرس مس و چوبِ سرو و از كرانه های دریای سیاه آهن و برده به خلیج فارس می آوردند.

برخی محققین معتقدند كه فنیقی‌ها تجربیات خود در دریا نوردی، تجارت و روابط بین المللی دریایی را به كمك قوم مِینوئن (مینوسی)، كه پیش از ایونی ها در یونان واطراف جزیرة كرت می‌زیستند، تكمیل نموده بودند.8 فنیقی ها به چنان ثروتی و نیروی دریایی وسیعی دست یافتند كه بعدها به خدمت نیروی دریایی هخامنشی در آمدند. و نیز قرنها بعد سلطة خود بر تجارت مدیترانه را حفظ نمودند. تا اینكه رومیان آنان را در جنگهای پونیك شكست دادند و بر اقتدار آنان در حوضة مدیترانه ضربات مهلكی وارد ساختند.

ادامه در دانلود...