نام خلیج فارس و زیست شناسان خارجی
تاریخ:۱۳۸۸/۰۴/۱۹
نام خلیج فارس و زیست شناسان خارجی
دكتر حسین آخانی
عضوهیئت علمی دانشگاه تهران
درست 13 سال پیش كه نگارنده مقاله‌ای تحت عنوان نام خلیج فارس و بحران زیست‌شناسی در ایران در مجله نشر دانش (1373) منتشر كردم، فكر نمی‌كردم كه دفاع از یكی از مهم‌ترین افتخارات تاریخی و ملی ما هزینه‌ای بس گزاف دربرداشته باشد.در آن نوشتار به گسترش روزافزون كاربرد نام خلیج ع/ر/ب/ی به جای خلیج فارس در مقالات زیست شناسی اشاره شده بود.
افزون بر آن، به ضعف‌های دانش زیست شناسی كشور در جلوگیری از موجی اشاره شده بود كه با اعمال سیاست های كشورهای عربی در حمایت از محققان جوان كشورهای غربی، آنان را به كاربرد نام مجهول خلیج ع/ر/ب/ی تشویق می‌كردند. ضعف بنیه علمی كشور از جمله نكاتی بود كه در آن مقاله به تفصیل بحث شده بود. در آن زمان به‌دلیل انگشت شمار بودن مقالات علمی ایرانیان در سطح بین‌المللی نمی‌توانستیم با موجی كه توسط كشورهای عربی ایجاد شده بود، مقابله كنیم.
از سال 1993 موارد استفاده از نام خلیج ع/ر/ب/ی در مجلات معتبر بین‌المللی افزایش یافته، به‌طوری كه در نمایهSCI - كه فقط مقالات علوم تجربی در آن فهرست شده است - در سال‌های 1994، 1995، 1998 و 2007 این موارد از نام خلیج فارس نیز پیشی گرفته است.
در سال‌های اخیر دولت جمهوری اسلامی ایران فعالیت‌های گسترده‌ای را در پاسداری از نام خلیج فارس شروع كرد. نامگذاری بزرگراه‌های منتهی به جنوب ایران (از جمله تهران) به نام خلیج فارس از جمله اقدامات سمبلیك در این زمینه است. رخداد میمون دیگر حمایت و تشویق دولت به فعالیت‌های پژوهشی در دانشگاه‌ها و مراكز تحقیقاتی بود. این حركت اثر خود را به خوبی نشان داد به‌طوری كه شتاب انتشار مقالات علمی دانشمندان و دانشگاهیان ایرانی در مجلات بین‌المللی و به‌خصوص ISI افتخاری بزرگ و قابل ستایش است.
متأسفانه ضعف ما در زمینه علوم زیستی، زمین شناسی و بسیاری از شاخه‌های علوم باعث شده است نتوانیم آن طور كه شایسته است تولیدات علمی خود را در زمینه تحقیقات خلیج فارس گسترش داده تا با انتشار مقالات علمی جلوی انتشار ویروس تزریق شده كشورهای عربی به نام خلیج ع/ر/ب/ی را بگیریم.
یكی از نكاتی كه در مقاله سال 1373 ذكر شده بود ضعف ارتباطات علمی مراكز داخلی با محققان خارجی بود كه آنها را به سوی تحقیقات علمی در كشورهای عربی سوق می‌داد كه نهایتا در مقالات خود از نام خلیج ع/ر/ب/ی استفاده می‌كردند. این انتظار می‌رفت كه با گسترش فعالیت‌های علمی و بازدیدهای مستمر تیم‌های تحقیقاتی و دانشگاهی كشورهای غربی و به‌خصوص اروپایی از ایران شاهد روند معكوس در استفاده از نام خلیج ع/ر/ب/ی در مقالات خارجی باشیم اما متأسفانه شواهدی كه این نگارنده در اختیار دارد به‌دلیل فقدان سیاست منسجم و هدایت شده در فعالیت‌های علمی ناكامی ما را در این خصوص نشان می‌دهد. به‌خصوص آن كه در سال 2007 مجددا استفاده از نام خلیج ع/ر/ب/ی شتاب بیشتری گرفته است. ذكر دو مورد زیر مشتی از خروار است كه می‌تواند تامل برانگیز باشد:
1 - در سال 2001 و قبل از آن یك گروه حشره شناس اتریشی به سرپرستی آقای برنارد گوتلب به ایران آمده و با حمایت گسترده سازمان‌های دولتی و به‌خصوص سازمان حفاظت محیط‌زیست حشرات ایران را در بسیاری از مناطق حفاظت شده مانند پارك ملی گلستان جمع آوری نمودند.
سپس كتابی تحت عنوان تحقیقات سفر علمی جانورشناسان اتریشی به مناطق شمالی ایران در سال 2001 در اتریش منتشر نمودند كه در صفحه 105 آن نقشه ایران با نام خلیج ع/ر/ب/ی چاپ شده بود.
جالب آن است كه این كتاب دارای عنوان و خلاصه فارسی است و در بخش تشكر از تعداد زیادی از مقامات سازمان حفاظت محیط‌زیست و از جمله ریاست سابق آن خانم ابتكار تشكر شده است. به‌رغم آن كه این موضوع به اطلاع سازمان‌های دولتی رسانده شد، مشخص نیست آیا اقدامی در این خصوص صورت گرفت؟ به تازگی شنیدم كه همین فرد برای چندمین بار به ایران آمده است.
سؤال این است آیا ایشان اشتباه خود را تصحیح كرده است؟ آیا از توهینی كه به افتخارات ملی ما نموده است عذرخواهی كرده كه دوباره با فرش قرمز از ایشان استقبال كنیم؟
2 - در حال حاضر چندین مركز دانشگاهی و پژوهشی آلمانی كه در مورد تنوع زیستی ایران با همكاران دانشگاهی ایران فعالیت می‌كنند به‌طور مرتب به انتشار مقالات و كتب علمی با استفاده از نام خلیج ع/ر/ب/ی می‌پردازند.
در یكی از این موارد در مقاله‌ای كه در آخرین شماره ژورنال معتبر Taxon (شماره 56، سال 2007، صفحه‌های 1151، 1157 و 1163) منتشر شده است، یك تیم بین‌المللی به سرپرستی محققان دانشگاه ماینز آلمان (Kadereit و همكاران) مقاله‌ای در مورد جنس سالیكورنیا منتشر كردند كه در تمام مقاله از نام خلیج ع/ر/ب/ی استفاده شده است.
لازم به ذكر است كه این گیاه از مقاوم‌ترین گیاهان شورپسند است كه تنوع خاصی در ایران دارد. آنچه بیش از همه سؤال برانگیز است این است كه نمونه‌های گیاهی ایران در این مقاله توسط یك دانشجوی سابق كارشناسی ارشد یكی از دانشگاه‌های معتبر تهران با استفاده از امكانات آن دانشگاه جمع آوری و در اختیار آنها قرار داده شده است.
حتی آقای كادرایت سال گذشته با كمك یكی از دانشجویان ایرانی خود و همكاران دانشگاهی به ایران سفر داشته و در همان دانشگاه سخنرانی نمودند.
در زیر به چند پیشنهاد اشاره میشود:
1 - حمایت خاص از كلیه مقالات بین‌المللی محققان داخلی كه در آنها به‌طور مشخص و برجسته (به‌خصوص در نقشه‌ها) از نام خلیج فارس استفاده شده است. برای نمونه تشویق مادی می‌تواند نقش مهمی در این زمینه ایفا كند.
2 - حمایت مالی از طرح‌های تحقیقاتی داخلی و بین‌المللی كه به‌طور مستقیم به تحقیقات در خلیج فارس می‌پردازند. برای نمونه میتوان شركت‌های درگیر در طرح‌های نفت و گاز و پتروشیمی را موظف به پرداخت هزینه‌های پژوهشی محققان و به‌خصوص زیست شناسان، بوم شناسان، باستان شناسان و زمین شناسان كرد كه به مطالعات پایه‌ای در مورد خلیج فارس می‌پردازند و در قراردادها به‌طور مشخص آنها را موظف به استفاده از نام خلیج فارس نمود.
برای نمونه در سال 2007 جمعا 133 مقاله با نام خلیج فارس در SCI فهرست شده است كه در 67 مورد نام خلیج فارس را به نادرست استفاده كرده‌اند. با توجه به گسترش فعالیت‌های پژوهشی در كشور و افزایش تعداد دانشگاه‌ها و مراكز پژوهشی با كمی درایت و برنامه‌ریزی میتوان تعداد مقالات با نام خلیج فارس را به دو و حتی چند برابر فعلی افزایش داد.
فرض كنیم دولت در سال كلیه هزینه‌های طرح ها و پایان نامه‌هایی كه منتج به انتشار مقالات ISI در مورد خلیج فارس میشود را تا سقف 10 میلیون تومان حمایت كند؛ فقط با یك میلیارد تومان می توان در سال 100 مقاله معتبر در مورد خلیج فارس منتشر كرد كه به راحتی اختلاف فاحشی در وضع فعلی به‌وجود می آورد.
3 - انجام مكاتبات رسمی یا ارسال نامه گروهی از طرف استادان دانشگاه به محققانی كه در مقالات و كتاب‌های خود از نام خلیج ع/ر/ب/ی استفاده می‌كنند و توصیه و تشویق آنها به اصلاح در مقالات بعدی.
برخوردهای مدنی می تواند نقش بسیار مهمی در این خصوص داشته باشد. برای نمونه اقدام اینترنتی ده‌ها هزار ایرانی در برخورد با اقدام National Geographic Society باعث اصلاح اشتباه توسط آن مؤسسه شد.
4 - درصورتی كه انجام مكاتبات نتواند تأثیری در عملكرد این افراد داشته باشد، لازم است از طریق مراجع ذیصلاح (مانند وزارت امور خارجه و نمایندگی‌های جمهوری اسلامی ایران) به این افراد اجازه سفر به ایران داده نشود و انجام همكاری با چنین افرادی ممنوع گردد.
5 - ابلاغ آیین نامه‌ای به دفاتر روابط بین‌المللی دانشگاه‌ها و وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی و خصوصی و به‌خصوص استادان دانشگاه جهت جلوگیری از دعوت استادان و محققانی كه در مقالات خود از نام خلیج ع/ر/ب/ی استفاده می‌كنند. با توجه به گسترش اطلاع رسانی الكترونیكی هیچ عذری در این مورد پذیرفته نیست چرا كه در چند دقیقه میتوان این افراد را شناسایی كرد.
6 - برخورد جدی با كسانی كه بدون رعایت مصالح ملی حاضرند به‌دلیل منافع كوتاه مدت مانند امكان دریافت پذیرش، قرار گرفتن نامشان در مقالات خارجی، دریافت پول یا بورس تحصیلی یا انجام یك سفر خارجی ذخایر ژنتیكی كشور را به دست محققان خارجی دهند كه كوچكترین اهمیتی برای افتخارات تاریخی و ملی ما قائل نیستند.
فراموش نكنیم كه حفظ عزت و افتخار ایرانی بودن از هر چیز دیگری با ارزش‌تر است. یكی از تلخ‌ترین رخدادها در این زمینه آن است كه افرادی كه از نظر علمی قادر به انجام فعالیت‌های پژوهشی نیستند با ارسال ذخایر ژنتیكی كشور به كشورهای خارجی یا با دعوت خارجی‌ها به ایران، ذخایری را كه حق مسلم محققان داخلی و نسل‌های آینده است ، به راحتی در اختیار كسانی قرار می دهند كه كوچكترین ارزشی برای ایران و ایرانی قائل نیستند.