خلیج فارس و ژئوپولیتیک نفت وگاز
به کوشش : مسعود رضایی
طبق آخرین برآوردها حوزه خلیج فارس درحدود 730 میلیارد بشکه ذخیره اثبات شده نفت وبیش از 70تریلیون مترمکعب ذخیره گازطبیعی رادرخودجای داده است.چنین ذخایری این منطقه را به بزرگ ترین مخزن انرژی درجهان تبدیل کرده است.درحال حاضرنفتی که در6کشورایران،عربستان سعودی،عراق،کویت،امارات وقطرتولید میشود،بیش از20میلیون بشکه درروزاست.درحالی که کل نفت خامی که درجهان تولیدمی شود،حدود82 میلیون بشکه درروزمی باشد.بنابراین،نفت خلیج فارس حدود 25 درصد ازنفت جهان را تأمین می کند.برپایه پیش بینیها،مصرف جهانی تا سال 2020 روزانه به 111/5 میلیون بشکه خواهد رسید.دراین صورت تقاضای جهانی برای نفت خلیج فارس افزایش خواهد یافت وشاید به حدود 50میلیون بشکه درروزبرسد که در آن صورت سهم منطقه خلیج فارس درتولید جهانی نفت نزدیک به 45 درصد ازکل تولید جهان خواهد بود.افزایش اهمیت جایگاه منطقه خلیج فارس دراستراتژیهای جدید انرژی،ناشی از دوچیزاست:
اول:افزایش مصرف ودرنتیجه افزایش تقاضا برای نفت خام
دوم:کاهش ذخایرنفت حوزه هایی چون دریای شمال،آریکای مرکزی وحوزه دریای کارائیب
براساس پیش بینیها،حداقل در25سال آینده نگاههای جهانی به منطقه خلیج فارس دوخته خواهدشد.هرچنداکنون کشورهای صنعتی می کوشند تابایافتن جایگزینهای دیگری چون نفت روسیه وحوزه خزر از وابستگی خودبه منابع خلیج فارس بکاهند،ولی درهمان حال توجه دارند که دوام منابع انرژی درروسیه،خزر ودیگرنواحی جهان درمقایسه بامنابع انرزی خلیج فارس پایدارنخواهد بود.
ازیک سو،نبود ماده جایگزین ارزان برای نفت ازمهم ترین دلایل توجه به منابع انرژی هیدروکربنی است.درمجموع،تاسال 2020 میلادی نفت وگاز به عنوان منابع اصلی،نزدیگ به 63درصدانرژی مورد نیازدنیا راتامین خواهند کردوبی گمان خلیج فارس دراین میان نقشی بسیارمهم وحساس برعهده خواهدداشت.دریک دهه یعنی ازسال 1985 تا 1994،بیشترین تقاضا برای انرژی مربوط به قاره آمریکا بوده است.امادرسالهای آینده شرایط به گونه ای دیگرخواهد بود.براساس برآوردها،تاسال 2025 بیشترین تقاضای انرزی را کشورها آسیایی،به ویژه آسیای شرقی وجنوب شرقی خواهند داشت.بی گمان دردهه های آینده بزرگ ترین مسیرصدورانرژی جهان ازخلیج فارس شروع می شودوبه جنوب شرقی وخاوردورختم می شود.علاوه براین،انرژی سرشار خلیج فارس براقتصاد اروپایی،آفریقایی وحتی آمریکایی بسیاراثرگذارخواهدبودووابستگی آنهابه این منطقه رابیشترخواهد کرد.ازسویی دیگر،منطقه خلیج فارس بادارابودن این ثروت خدادادی وموقعیت راهبردیش،به خودی خودآسیب پذیروحتی بسیاربی ثبات شده است.نزدیکی به روسیه،کشورهای آسیای میانه،شبه قاره هند،آفریقاوجهان عرب،موقعیتی آمیخته بابرخورداری ونیزحساسیتهای کشمکش زارا برای آن فراهم آورده است(اسلم بیگ،1378:274)
منطقه خلیج فارس می بایست به گونه ای ریشه ای،الگوی سلطه جویانه رانفی وهمکاری منطقه ای راجهت تأمین روابط متقابل میان کشورهای منطقه جایگزین کند.درشرایط کنونی،راهبردی که آمیزه ای ازکاهش فشاروافزایش توان باشد،همچون ابزاری درمانگر به کارمی آید وپویایی نوینی رادرمنطقه پدید می آورد.منطقه خلیج فارس درکلیه فعالیتها،جهت گیریهاوکارکردهای جهانی شدن،ودرکشمکش برسرترسیم تصویرنهایی نقشه ژئوپولیتیک وژئواکونومیک معاصراهمیت ویژه ای دارد.به همین علت،این منطقه بیش ازمناطق دیگر درمعرض سلطه جویی ودخالتهای بیگانگان قرارمی گیرد.این منطقه باوجودحضور چشمگیردربازارهای جهانی انرژی،هنوزجایی متناسب باتوان بالقوه خودراپیدانکرده است.کشورهای منطقه،درسال 2004 ، بیش از 63 درصدذخایر اثبات شده نفت خام جهان را داشته اند،ولی تنها نزدیک به 27 درصد تولید جهانی ونیز 41درصد صادرات نفت خام ازآن این کشورها بوده است (بهروزی فر،1383،30)
برپایه برآوردها،تولید روزانه نفت خام کشورهای حوزه خلیج فارس در سال 2010 به 26 میلیون بشکه ودرسال2020 به 35 میلیون بشکه دروافزایش خواهدیافت.واردات نفت خام ایالات متحده آمریکا از خلیج فارس درسال 2004، به تقریبا ً 2/7 میلیون بشکه درروز رسید که درحدود 9 درصد نسبت به سال پیش ازآن رشد داشته است.واردات آمریکا دراین سال ازمنطقه خلیج فارس ازکشورعربستان(71درصد)،عراق(19 درصد)،کویت(9درصد)وقطروامارات متحده عربی(کمترازیک درصد)بوده است.صاردات روزانه نفت خام عربستان به آمریکا از 1/55میلیون بشکه درسال 2002 به 1/77 میلیون بشکه ونیزصادرات روزانه نفت خام عراق به آمریکا از441هزاربشکه درسال 2002 به حدود 500هزاربشکه درسال2004افزایش یافت.درکل،منطقه خلیج فارس،درحدود 22درصد ازواردات نفت خام امریکا و12درصد مصرف نفت آن کشوررادرسال 2004 تأمین کرده است.میانگین واردات کشورهای اروپایی عضوسازمان توسعه همکاری اقتصادی(1) ازمنطقه خلیج فارس درسال 2004 روزانه 2/7میلیون بشکه نفت خام بوده که نشان دهنده افزایش 200هزاربشکه درروزنسبت به سال پیش ازآن است.بزرگ ترین صادرگنندگان نفت خام به کشورهای اروپای غربی دراین منطقه،عربستان(52درصد)،ایران(33درصد)،عراق (7درصد) وکویت (6درصد) بوده اند.میانگین واردات نفت خام ژاپن از خلیج فارس نیزدرسال 2004،روزانه 4/3 میلیون بشکه بوده است.
وابستگی زاپن به نفت خلیج فارس از57درصد درسال 1988،به 87درصد درسال2004افزایش یافته است.این کشوردرحدود30درصدنفت خام وارداتی خوداز منطقه خلیج فارس راازعربستان،29درصد ازامارات متحده عربی،17درصد ازایران،12درصد ازکویت،11درصد ازقطرو1درصد آنراازبحرین وعراق تأمین می کند.ایران باواقع شده درمنطقه خاورمیانه وبین دوحوزه سرشارازانرزی یعنی خلیج فارس ودریای خزرازاهمیت ژئوپولیتیک وژئواکونومیک بسیاری برخورداراست،وهمچون پلی پیونددهنده این دومنطقه مطرح است.برپایه برآوردهای دبیرخانه اوپک،تاسال 2025 ،تقاضای جهانی برای انرژیهای اولیه فزاینده خواهدبود.هرچند نفت درسبدانرزی مصرف جهان از40/1 درصد درسال 2000 به 36/9 درصد درسال 2025 کاهش خواهد یافت،اما نفت همچنان بزرگ ترین منبع تأمین انرزی جهان خواهدبود.
سهم گازاز23/3درصددرسال2003به29/9درصددرسال 2025خواهدرسید که بیانگراهمیت روزافزون نقش گازطبیعی وصادرکنندگان آن در بازارهای جهانی انرزی است.باتوجه به این برآوردها،تولید نفت خام از82/3 میلیون بشکه درروز درسال 2004،به 114/6میلیون بشکه درروزدرسال 2025 خواهدرسید.بین سالهای 2005 تا 2025،تقاضای نفت به 35/4میلیون بشکه درروزافزایش خواهدیافت که کشورهای غیرعضواوپک تنها توان تأمین 18/6 درصد ازآن راخواهند داشت.درمیان اعضای اوپک،کشورهای منطقه خلیج فارس دراین سازمان نقش برجسته تری درتأمین نفت جهان ایفا خواهند کرد.درسال 2004،تولید جهانی گازطبیعی نزدیک به 3تریلیون مترمکعب وسهم خلیج فارس ازکل تولید گازطبیعی جهان حدود9درصد بوده است.این در حالی است که درحدود 40درصد ازذخایر اثبات شده گازطبیعی جهان دراین منطقه قرار دارد.پارس جنوبی به همراه گنبد شمالی قطر به عنوان بزرگ ترین حوزه مستقل گازی جهان،به تنهایی بیش از15درصد ذخایراثبات شده گازجهان رادراختیاردارند.باتوجه به نگرانیهای فزاینده درموردمسائل زیست محیطی،پیش بینی می شود که درسالهای آینده گازطبیعی به عنوان یک سوخت پاک درمیان انرزی های فسیلی،بیشترین رشد مصرف راداشته باشد.
ازاین رو تاسال 2025،تقاضای جهانی برای گاز طبیعی به 4/9 تریلیون مترمکعب درسال خواهد رسید.دراین دوره،رشدتقاضا دردوبازار بزرگ گاز طبیعی جهان،یعنی اروپاوآسیا-پاسیفیک به ترتیب70/3و105/3 درصدخواهدبود وتولیداروپااز314/4میلیاردمترمکعببه300میلیاردمترمکعب کاهش خواهدیافت.درمقابل،این منطقه درسال 2025،با543/9 میلیارد مترمکعب تقاضا برای گاز طبیعی روبه رو خواهدبود.منطقه آسیا – پاسیفیک نیز به سبب رشداقتصادی فزاینده کشورهای آن به ویژه چین وهند،باوجود 82/5 درصد افزایش تولید،به علت نرخ فزاینده تقاضا،با130میلیارد مترمکعب کمبودعرضه گازطبیعی مواجه خواهندبود که بخش بزرگی ازاین کمبود رامی بایست خلیج فارس تأمین کند.
رشداقتصادی آسیای جنوب شرقی وبه ویژه چین درچندسال گذشته،سهم بزرگی رادرافزایش تقاضای جهانی نفت داشته است.درسال 2004،تقاضای چین 18درصدرشدداشته است وپیش بینی می شودکه تقاضای نفت این کشوردربلند مدت ازرشدمیانگین سالانه ای معادل 3درصد برخوردارباشد.میزان این واردات درسال2020،حتی به10/5میلیون بشکه درروزخواهدرسیدکه درآن زمان ازمجموع واردات پیش بینی شده نفت کشورهای ژاپن،کره جنوبی،استرالیا وزلاندنو نیزبیشترخواهدبود.تاسال 2025،تولید ناخالص داخلی چین از آمریکای شمالی واروپای غربی پیشی خواهد گرفت وبه عنوان اقتصاد برتردنیا،بیشترین مصرف انرژی جهان رابه خود اختصاص خواهدداد و منطقه خلیج فارس باتوجه به نزدیکی جغرافیایی،مهم ترین تأمین کننده نفت وگازآن کشورخواهدبود.کشورهای اروپای نیزازعمده ترین وارد کنندگان انرزی ازمنطقه خلیج فارس وخاورمیانه هستند.میزان مصرف این کشورها درسال2020،حدود18/7میلیون بشکه درروزخواهدبودکه باتوجه به عرضه محدود کشورهای منطقه،بخش اعظم این تقاضا را کشورهای حوزه خلیج فارس تأمین خواهند کرد.(نصری،182:1382)
براساس آماروزارت انرژی آمریکا،تولیدات نفتی این کشوربه طورمتوسط 4درصد درسال سیرنزولی دارد.بنابراین،توان تولید این کشوردرسال 1996 روزانه9/4 میلیون بشکه بوده است،که درسال 2020،به 8/5 میلیون بشکه درروزکاهش خواهدیافت.ایالات متحده باچنین تولیدی بارشد شتابان مصرف نفت نیزروبه روخواهد شد ومیزان مصرف روزانه این کشور از18/3 میلیون بشکه درسال1996به 24/4 میلیون بشکه درسال 2020 خواهد رسید.ازمهم ترین منطقی که نفت مورد نیازآمریکای شمالی راتأمین می کند،منطقه خلیج فارس می باشد.
پی نوشت:
1.OECD (Organization for Economic Coopration and Development)
ژئوپولیتیک منطقه خلیج فارس مولف سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح