تلگرافخانه بوشهر
تاریخ:۱۳۹۵/۰۵/۱۳
تلگرافخانه بوشهر
خلیل حقیقی؛ مرکز مطالعات خلیج فارس
چکیده
اختراعات و اکتشافات علمی، حاصل از «انقلاب صنعتی» در دوران معاصر، عامل توانمندی تعدادی از کشورهای استعماری ،در اروپا گردید. این پیشرفت های تکنولوژیکی، همگام با توسعه ی بورژوازی غربی ،در چند سده ی اخیر خود وسیله ی در جهت تسلط در نواحی مستعمراتی محسوب می شد. در پیوند با این موضوع ، حضور قدرت های استعماری از جمله «انگلستان» در مستعمرات پراکنده اش برای بهره کشی از آنان، استفاده از این تجهیزات و ابزارهای جدید راضروری می کرد.در همین راستاشبه قاره هند با منابع غنی ،در کنار ایران به عنوان همسایه ی سنتی خود در این عرصه ی رقابت استعماری از جمله مناطقی محسوب می شدند که خواسته یا ناخواسته با این تجهیزات و پیشرفت های جدید از جمله « تلگراف» آشنایی پیدا کردند. اختراع و استفاده از تلگراف اگر چه به عنوان وسیله ی جهت برقراری ارتباط و انتقال اخبار و اطلاعات از نواحی مستعمراتی به لندن بود اما دو نتیجه مهم داشت. از یک سو،خود عاملی درجهت آگاهی از مراکز تحت سلطه ، دولت انگلستان را برای تصمیم گیری آماده تر می نمود و از جهت دیگر وسیله ی برای تغییرات اجتماعی، سیاسی، نظامی، فرهنگی و اقتصادی در مستعمرات محسوب می گردید. در ادامه با توجه به حضور نیروهای انگلیسی در ایران و از جمله بندر بسیار مهم «بوشهر» استفاده از تلگراف و در پی آن تاسیس مراکزی به عنوان تلگراف خانه را همانند سایر مناطق را در آنجا ضروری ساخته بود. در این مقاله سعی شده است تا ضمن بررسی دلایل تاسیس تلگرافخانه در ایران بطور گذرا، ازنحوی فعالیت ، نتایج و ابعاد موثر تلگرافخانه در» بندر بوشهر» بطور عمده اطلاع حاصل گردد.
کلید واژه
1-تلگراف 2-تلگرافخانه 3-بوشهر 4-انگلستان 5-مردم 6-ایران 7-ارتباط 8-استعمار
1 -مقدمه
تمدن اروپایی همیشه «تمایل به توسعه» داشته است. (پالمر:ج دوم، 1384، 1091 ) بعد از شکست امپراتوری ناپلئون، امپریالیزم جدید انگلیس در ابعاد گوناگون اقتصادی و سیاسی با اعمال روش های گوناگون به دنبال بدست آوردن کالای مرغوب، تهیه مواد خام، انبارها، تلگرافخانه، خطوط راه آهن و بانک ها.... در مستعمرات خود فعال بوده است. (همان، 1092) این فرآیند عامل توسعه ی «تمدن صنعتی جدید» ی گردید که برای بقایای خود به روش های گوناگون مهندسی نیاز داشت (فیلد: 1366، 114) در پیوند با این موضوع اخبار تجاری و روزنامه ها بعد از تلگراف بسیار گسترش یافتند. و پیشرفت های بازار های اقتصادی در اروپا در شکل گیری و توسعه تلگراف دخالت داشت، و افرادی چون« مورس»، «وایت» و «استون» به دنبال برآوردن این نیاز های اجتماعی فعال بوده و اختراع تلگراف بر اعتبار مهندسی برق نیزافزود. (برنال: ج دوم، 1380، 394) این اختراعات جدیدهمچنین باعث تقسیم اروپا به دو حوزه «داخلی یا حوزه ماشین بخار» و حوزه «خارجی یعنی تلگراف» نیز مدیون مهندسان آلمانی بود. (پالمر، 987) اما تحولات جدید و ایجاد نیازهای گوناگون اقتصادی ، سیاسی در کشورهای استعماری ومستعمرات آنان همانند امپراتوری بریتانیا ، درخلیج فارس و نواحی اطراف آن که تحت کنترل حکومت هند با مرکزیت «سیملا» قرار داشت به همراه اتفاقات هند در 1956 م، و همچنین شورش نیروهای هندی تحت امر بریتانیا باعث تجدید نظر کلی در اداره این مستعمره گردید. حذف کمپانی هند شرقی و استقرار مقام نایب السطنه سر انجام برای هند تصویب شد. علاوه بر آن کشمکش های ایران و بریتانیا بر سر مسئله هرات در سال 1863 م استقرار نیروهای انگلیسی را در «بنادر بوشهر و خرمشهر» را ضروری ساخته بود. (لوریمر: 1392، 24)
در پیوند با این موضوع حفر کانال سوئز و توسعه خطوط پستی از طریق دریا میان هند و انگلستان که در مسیر خود از خلیج فارس عبور می کرد با هدف تکمیل خطوط تلگرافی از راه خلیج فارس بسیار مهم بود. این عوامل باعث افزایش اهمیت «کنسولگری بوشهر» و «سفارت انگلستان» در تهران و اهمیت ایران و خلیج فارس به علت وجود رقابت های استعماری گردید. (همان، 25) زیرا ساختن خطوط تلگراف در ایران تاحدودی مشکلات دولت مرکزی ایران، و انگلستان را حل می کرد (کدی: 1381، 64) در همین راستا به دنبال شورش هندیان دولت انگلستان احساس می کرد به ارتباط سریع تری باهندوستان احتیاج دارد. (همان، 64) در پیوند بااین موضوع ورود اولین خط تلگراف به ایران نیز درسال 1267 هجری در سال سوم سلطنت ناصرالدین شاه تاسیس شد.(شمیم : 1374، 192) که در این مقاله مورد بررسی قرار خواهد گرفت. زیرا با توجه به حضور دولت انگلستان در ایران و افزایش اهمیت وموقعیت بندر بوشهر توسعه خطوط تلگراف از سیاست های مورد علاقه ی دولت انگلستان بود .تاسیس تلگرافخانه بوشهر نیز به همراه تاسیسات پیرامونی آن در صحنه رقابت های استعماری سامان یافت و هرکدام از دولت های استعماری سعی در برتری طلبی خود درآن بندر از روشهای گوناگونی استفاده می بردند تشریح ساختار اداری تلگرافخانه بوشهرعاملی نیز در جهت شناخت اززمینه های فعالیت آن می باشد که سعی شده است ازمیان اسناد و مدارک موجود مورد بررسی قرار گیرد اما در کنار جنب های منفی و استعماری تلگرافخانه بوشهر در راستای خدمت رسانی به قدرت های خارجی این تاسیسات جدید به عنوان وسیله ی برای تغییرات متعدد در آن منطقه همانند سایر نواحی از اهمیت زیادی برخوردار بوده است .همکاری تلگرافخانه با نیرو های نظامی،شرکت های تجاری ،مراکز درمانی ،دفاتر پستی و افزایش حضور وابستگان خارجی در بندر بوشهر تاثیرات اجتماعی متفاوتی را در آن منطقه بوجود آوردکه تا مدت های طولانی مورد استفاده اهالی آن بندر و مستشاران خارجی قرار می گرفت در این مقاله سعی شده است تا با روش تاریخی موارد مطرح شده مورد بررسی قرار گیرد.
2-سوال تحقیق
دلایل احداث و توسعه «تلگرافخانه بوشهر» و نواحی پیرامونی آن چیست و چه تاثیرات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، و نظامی را در آن منطقه از خود بر جای گذاشته است؟
3-تحولات تلگرافخانه در ایران
کشور ایران به علت اینکه در میان دولت انگلستان و هند قرار دارد از شبکه ی تلگراف خوبی بهره مند گردید (سایکس: ج دوم، 1368، 738) علاوه بر آن، برای دولت انگلستان ،مسیر ایران به علت کم خرج تربودن ، آسان ترین مسیر در کنترل هند محسوب می گردید. (محبوبی اردکانی: ج دوم، 2537، 198) به همین علت خط تلگراف ایران از «خانقین» به «تهران» و از «تهران» به «بوشهر» متصل شد (همان ،198) در همین زمینه از سال 1273 . ق تلگراف در ایران مورد توجه قرار گرفت که تنها دولت ایران نیز در راه اندازی آن دخیل نبود(یزدانی: 1378، 20)
به اعتقاد «کرزن» از زمان شورش هند ضرورت ارتباط با هندوستان برای دولت انگلستان افزایش یافت و این حادثه باعث توسعه خطوط تلگراف در ایران گردید. در دوره ی زمامداری «میرزا آقاخان نوری» نیز »مسیو کرشش » اتریشی مسئول آموزش مورس به ایرانیان بود (همان، 20) با عقد قرارداد تلگراف میان ایران و انگلستان تا پایان سال 1280 هـ .ق یک رشته سیم از راه مدیترانه به «خانقین» ، »کرمانشاه»، »همدان»، »بوشهر»، »اصفهان»، و» شیراز»امتداد یافت. خط سوم تلگراف در شمال ایران از راه «قفقاز » توسعه یافت و در ادامه قرارداد «کمپانی تلگراف هند و اروپ» بوسیله «شرکت زیمنس» در سال 1284- هـ. ق1868 م تکمیل شد. (همان، 21-20) خرید تجهیزات خطوط تلگراف در نیز بوسیله «شندلر انگلیسی» در سال 1293 هـ. ق تامین گردید. (ولایتی: 1372، 75) طول مسیر 8213 کیلومتری تلگراف لندن به هندوستان باعث عقد قرارداد های مهمی میان «استویک» وزیر مختار انگلیس و« ناصرالدین شاه» در سال 1279 ه ق-1862 م برای توسعه قسمتی از آن در ایران شد. (هوشنگ مهدوی: 1375، 288 ) اهمیت منطقه ی بندری بوشهر باعث شده بود تا خطوط متعددتلگراف از آن بندر عبور نماید. زیرا خط شماره یک از «لندن» شروع و درادامه «پاریس» «استراسبورگ» »مونیخ»« وین»، «استانبول» ، «سیوایس» ، «دیاربکر» ، «بغداد» ، «بصره» «بندر فاو» » بوشهر»«جاسک» و از آنجا به »کراچی »می رسید. خط دوم از «خانقین»، «تهران»، «اصفهان»، و «بوشهر» تحت کنترل مهندسان انگلیسی قرار داشت که در قسمتی از آن بوسیله کابل های زیر دریایی به هم متصل می گردید. (همان، 289-288) همچنین سیم کشی فنی خطوط تلگراف »خانقین»، »تهران»، »بوشهر »تحت نظر یک هیئت 21 نفری به ریاست «کلنل شامپین» با نظارت دولت ایران آغاز گردید. این خط تلگراف در سال 1281 هـ.ق بوسیله کابل زیر دریایی به کراچی متصل شد «و گلد اسمیت» اولین مدیر خط »تلگراف هند واروپ» سیم تلگراف کراچی را به بندر «گواتر » و « چا ه بهار» ادامه داد. «چارلز آلیسون» وزیرمختار انگلیس دستور تاسیس دفاتر تلگرافخانه را در «تهران»، «اصفهان»، «شیراز»، «بوشهر» و «بنادر جنوبی» صادر کرد. (همان، 75) در همین راستا با خرید زمین از دولت ایران و پرداخت سالانه مبلغ 600 هزار لیره بابت استقرار ماموران تلگراف انگلیس در شهرهای ایران به انجام رسید و در مقابل درصورت بروز هر گونه خسارت به اموال تلگراف خانه ها در ایران دولت خسارت را در میان روستاییان تقسیم و بعد از وصول به حساب شرکت تلگراف پرداخت می کرد. (همان، 76) اهمیت سیاسی و اجتماعی تلگرافخانه آنقدر افزایش یافت که برای حفاظت آن ها در شهرها «کنسولگری» ایجاد گردید و اعضای تلگرافخانه ها از »مامورین سیاسی دولت انگلستان» به شمار می رفتند ( هوشنگ مهدوی، 289)در همین راستا با توسعه ی خطوط تلگراف در ایران شش خط دیگر در نواحی مهم برقرار گردید و اطاعت ایرانیان از ماموران انگلیسی در این زمینه وجود داشت. بیشتر کارکنان تلگرافخانه های ایران از نیروهای» نظامی انگلیسی» محسوب شدند و روسای تلگرافخانه در حکم «مشیر و مشاور» حکام محلی بعضاً انجام وظیفه می کردند. (محبوبی اردکانی، 200-191) «بندر بوشهر » در این فعالیت های فنی به عنوان پایان خطوط داخلی تلگراف قرار داشت زیرا دولت انگلستان از آن بندر تا »کراچی» خطی احداث نمود که نیروهای ایرانی در آن دخالتی نداشتند. (همان، 201) وقایع جنگ جهانی اول و سرعت جمع آوری اخبار از شهرها و اعتراضات مردمی اهمیت تلگرافخانه هارا نیز به شدت افزایش داد در همین راستا استفاده از امواج «هرتز» دولت انگلیس را نیز از پرداخت مخارج بسیار زیاد تلگرافخانه رهایی بخشید (یزدانی، 23) نظارت و کنترل خطوط تلگرافخانه» شیراز- بوشهر» تاسال های جنگ اول جهانی توسط دولت انگلستان صورت می گرفت ( محبوبی اردکانی، 208) و سرانجام در سال 1307 «تلگرافخانه بوشهر» تحویل دولت ایران گردید. ( همان، 213) علی رغم تلاش های گسترده دولت انگلستان در توسعه خطوط تلگراف در ایران که بیشتر از اهمیت و اخبار هندوستان ناشی می شد در مجموع خطوط تلگراف ایران با سه مشکل عمده مواجه بود 1-اقدامات خصومت آمیز قبایل عرب 2-وجود آب و هوای بسیار طاقت فرسا 3-سکونت اقوام متعدد و مختلف با زبان های گوناگون درمسیرهای ارتباطی (کرزن: ج دوم ، 1373، 26-725) علاوه بر مشکلات فوق در اوایل فعالیت شرکت تلگراف، شیطنت ماموران و وزیرانی ایرانی باعث توقف عملیات احداث گردیده بود ( همان، 726) اما به علت فشار دولت انگلستان این موانع تاحدودی مرتفع شد. ضمناً سوء مدیریت ادارات بنادر و بی عرضگی ماموران ایرانی عامل اختلال در توسعه ی خطوط تلگراف در ایران به حساب می آمد. (سایکس: ج دوم، 1368، 738)اما در مجموع اتصال ایران به خط تلگراف دارای اثرات متعددی برای ایران گردید از جمله بطوریکه « کرزن» اظهار داشته: تاثیر تلگراف در ایران را بیش از سایر دستگاهها می داند زیرا1- ایران در ارتباط با اروپا جزیی از جامعه جهانی به حساب آمده و اروپاییان هم با توجه به عظمت آن سعی در شناسایی ایران داشتند. 2-توسعه تلگراف برقی درسایر شهرها باعث نفوذ قدرت حکومت مرکزی گردید. 3-تلگراف عامل توسعه ی روابط نزدیک میان ایرانیان و دولت انگلیس شد و ماموران انگلیسی بصورت قاضی در میان مردم ایران عمل نموده بیشتر ین « بست نشینی» در تلگرافخانه ها صورت می گرفت. 4-علاوه برآن اطلاعات زیاد ماموران انگلیسی از اوضاع باعث کنترل اتفاقات در ایران می شد (کرزن ، 738- 730) هرچند باید به یاد داشت که کنترل خطوط تلگراف، در شمال توسط «نیروهای روسیه» و در جنوب بوسیله «کارکنان نظامی » دولت انگلستان صورت می گرفت و ایرانیان نقش چندانی در آن نداشتند.
ادامه در دانلود 