نقش مجلس شورای ملی در تشکیل نیروی دریایی ایران
تاریخ:۱۳۹۲/۱۰/۰۲
نقش مجلس شورای ملی در تشکیل نیروی دریایی ایران در خلیج فارس
گردآورنده: نگار فرامرزی
کارشناس ارشد تاریخ(مطالعات خلیج فارس)
دانشگاه شهید چمران اهواز
چکیده:
خلیج فارس به عنوان پل ارتباطی بین دریاهای دیگر از کهن ترین ادوار تاریخی مورد توجه بشر واقع بوده است، در قرن بیستم اهمیت این منطقه با توجه به کشف نفت و تحولاتی که در خاورمیانه صورت گرفت بیشتر شد و دولت های اروپایی با استقرار ناوگان نظامی خود در این منطقه‘ تسلط و نفوذ خود را در خلیج فارس گسترش دادند. لذا نیاز به یک نیروی دریایی در خلیج فارس مطرح شد و با اقدامات و تلاش هایی که دولت و مجلس شورای ملی انجام داد ، ایران توانست صاحب توانست یک نیروی دریایی در خلیج فارس ایجاد شود.
کلید واژه: خلیج فارس، نیروی دریایی، مجلس شورای ملی
مقدمه:
اکثر کشورهای صاحب دریا تلاش می کنند با داشتن نیروی دریایی از آبها و مرزهای آبی خود حفاظت کنند. کشور ایران هم با وجود دریای خلیج فارس و با توجه به اینکه خلیج فارس به دلیل کشف نفت و گاز و راههای ارتباطی آن یکی از مهمترین نقاط جهان محسوب می شد و اهمیت نظامی و اقتصادی برای ایران داشت مراقبت از آن مستلزم وجود یک نیروی دریایی قدرتند بود. لذا با ورود رضا خان به عرصه سیاسی کشور در 1299شمسی تشکیل یک نیروی دریایی در خلیج فارس برای حفاظت از بنادر، جزایر و سواحل خلیج فارس، همچنین مبارزه و جلوگیری با دزدی و قاچاق دریایی مطرح شد ، و با اقداماتی که مجلس شورای ملی برای تشکیل یک نیروی دریایی در خلیج فارس انجام داد ، نیروی دریایی ایران در 14 آبان 1311 شمسی تشکیل شد که در این مقاله به سهم مجلس شورای ملی در تشکیل نیروی دریایی پرداخته می شود.
چگونگی تشکیل نیروی دریایی ایران در خلیج فارس
هخامنشیان و ساسانیان در زمان حکومت خود به اهمیت داشتن نیروی دریایی در خلیج فارس پی بردند و با تشکیل نیروی دریایی بر روی این پهنه آبی به دریانوردی پرادختند، بعد از ورود اسلام به ایران تا زمان حکومت نادرشاه افشار، ایران فاقد نیروی دریایی در خلیج فارس بود ، نادر شاه بعد از رسیدن به قدرت توانست یک نیروی دریایی نسبتأ قوی در خلیج فارس ایجاد کند ، اما بعد از مرگ او نیروی دریایی که نادر شاه ایجاد کرده بود نابود شد، در زمان حکومت قاجار امیر کبیر و ناصرالدین شاه برای تشکیل نیروی دریایی تلاش کردند، اما در دوره حکومت قاجار ایران عملأ فاقد نیروی دریایی بود و نیروی دریایی ایران در آن زمان در اداره گمرکات جنوب خلاصه می شد، فکر ایجاد یک نیروی دریایی قدرتمند برای اولین بار بعد از به قدرت رسیدن رضا خان مطرح شد ،بعد از کودتای سوم اسفند 1299شمسی، رضا خان به این نکته پی برد که حراست و نگهبانی از مرزهای ایران علاوه بر داشتن نیروی زمینی و هوایی به یک نیروی دریایی قدرتمند نیازمند است. (نفيسي،1344،ص33.)
همچنین رضا شاه از تشکیل نیروی دریایی یک هدف بسیار بلند پروازانه داشت و آن جایگزین کردن نیروی دریایی ایران در خلیج فارس به جای نیروی دریایی انگلستان بود .( steven r.ward,immortal ، 2008،ص ) لذا رضا شاه به اهمیت داشتن نیروی دریایی برای حفاظت از منطقه خلیج فارس و جلوگیری از دزدی و قاچاق دریایی پی برد و تصمیم به تاسیس نیروی دریایی گرفت.
بنابراين دولت دست به اقدامات اساسی برای ایجاد یک نیروی دریایی جدید زد، در سال 1306ش، مجلس شورای ملی لایحه ایی در مورد تشکیل یک نیروی دریایی مدرن برای حفاظت از خلیج فارس به تصویب رساند ، و به دولت اجازه داد دو نفر کارشناس دریایی از کشور ایتالیا استخدام کند و زیر نظر وزارت جنگ و مالیه نسبت به خرید کشتی اقدام نماید.
در صورت مذاکرات مجلس شورای ملی در مورد این لایحه آمده است:
«مشروح مذاكرات مجلس ملى، دوره6، ص: 225 جلسه: 225
مذاكرات مجلس
دوره ششم تقنينيه
صورت مشروح مجلس ليله سه شنبه 29 اسفند ماه 1306 مطابق 27 رمضان المبارك 1346
جلسه 225
لايحه راجع به خريد كشتى مطرح است (اين نوع خوانده شد)
ساحت محترم مجلس شوراى ملى: نظر باينكه حفاظت خليج و سواحل از وظايف دولت و بايستى توجه بيشترى در آتيه نسبت اين امر منظور گردد. و نظر به اينكه در سواحل خليج فارس اجناس قاچاق احصارى روز به روز در تزايد بوده اداره كل گمرگات با وسايل موجود فعلى قادر نيست كه از قاچاق مذبور كاملا جلوگيرى كند و از اين حيث همه ساله مبالغ كلى خسارت متوجه خزانه دولت و تجار صحيح العمل ميگردد.
و نظر به اينكه دولت براى اداره كردن و نگاهدارى كشتى هائيكه در خليج ايران دارد يا ممكن است در آتيه خريدارى شود متخصص كافى ندارد و شايد تا چندى هم تربيت چنين متخصصى در داخله ايران را هم نگردد لذا لازم است كه از يك طرف بر عده كشتى هاى موجود فعلى افزوده و از طرف ديگر متخصص ماهرى از خارجه استخدام شود. نظر به مراتب فوق مواد ذيل پيشنهاد و تقاضاى تصويب آن ميشود.
ماده 1- مجلس شوراى ملى مبلغ دويست هزار تومان از عوائد سنه 1307 به دولت براى مخارج ذيل اعتبار دهد
الف- خريد كشتى مسلح براى حفاظت سواحل خليج
ب- تعمير كشتى هاى موجوده
ماده 2- دولت مجاز است يكنفر صاحب منصب بحريه و يكنفر مهندس ميكانيكچى از اتباع دولت ايطاليا براى مدت سه سال استخدام نمايد و حقوق آن را جمعا از يكصد و پنجاه هزار تومان نبايد تجاوز كند براى خرج مسافرت هر يك از آنها ايابا و ذهابا چهار هزار قران پرداخته ميشود.
تبصره- دولت مجاز است حقوق 1307 متخصص مذبور و خرج اياب آنها را از محل دويست هزار تومان مصوبه ماده اول پرداخت و براى سنوات بعد اعتبارات لازمه را براى اين مخارج در بودجه هر سال منظور دارد.
ماده 3- وزارت ماليه و وزارت جنگ مامور اجراى اين قانون هستند
نظر به اينكه فوريت از طرف دولت تقاضا شده بود ،سریع فوريت لایحه مطرح شد و مجلس سه ماده را به صورت ذیل تصویب کرد:
ماده 1- مجلس شوراى ملى مبلغ دويست هزار تومان از عوائد سنه 1307 به دولت براى مخارج ذيل اعتبار دهد:
الف- خريد كشتى مسلح راى حفاظت سواحل خليج
ب- تعير كشتيهاى موجود
ماده 2- دولت مجاز است يكنفر صاحب منصب بحريه و يكنفر مهندس مكانيكچى از اتباع دولت ايطاليا براى مدت سه سال استخدام نمايد و حقوق آنها جمعا از يكصد و پنجاه قران نبايد تجاوز كند. براى خرج مسافرت هر يك از آنها ايابا و ذهابا چهار هزار قران پرداخت خواهد شد.
تبصره- دولت مجاز است حقوق 1307 متخصصين مزبور و خرج اياب آنها را از محل دويست هزار تومان مصوبه ماده اول پرداخت و براى سنوات بعد اعتبار لازمه را براى اينم مخارج در بودجه هر سال منظور دارد.
ماده 3- وزارت ماليه و وزارت جنگ مامور اجراى اين قانون هستند. (مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره ششم،جلسه 225، سه شنبه 29 اسفند ماه 1306.)
بدین ترتیب با تصویب این لایحه دولت تصمیم گرفت دو نفر کارشناس دریایی برای ایجاد نیروی دریایی از کشور ایتالیا استخدام نماید، هم زمان با تقاضای استخدام دو نفر کارشناس دریایی به ایتالیا ، سفارش کشتی های جنگی برای تشکیل نیروی دریایی لازم بود، بنابراین دولت ایران از کشور ایتالیا درخواست کرد که کارخانه های کشتی سازی آن کشور چندین کشتی جنگی برای تشکیل سازمان نیروی دریایی ایران، بسازند.
در سال 1307دولت ایتالیا با تقاضای ایران مبنی بر استخدام دو نفر کارشناس دریایی موافقت کرد و دو کارشناس به نام های «سرهنگ پراتو» و«سرهنگ دزان» برای کمک به دولت ایران برای تشکیل نیروی دریایی به ایران آمدند. (اسكندري،1335،ص142) پس از ورود کارشناسان مزبور به ایران، آنها موضوع سازمان نیروی دریایی را مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند برای حفظ امنیت در خلیج فارس ، سفارش دو فروند ناو توپ دار به ظرفیت 950 تن و چهار ناوچه توپدار به ظرفیت 320 تن به کارخانه های کشتی سازی کشور ایتالیا ضروری است،(رايين،1357،جلد دوم،ص 782) لذا دولت ایران سفارش ساخت شش فروند ناو را به کارخانه های کشتی سازی ایتالیا داد. ( پرستانی اهرستانی،1325،ص148.)
افسران اعزامی به دولت ایران گزارش دادند که برای داشتن یک نیروی دریایی مدرن قبل از هر چیز به دریانوردان ورزیده و کارآمد نیاز است و بهتر است در حالی که سفارش ساخت ناو به ایتالیا می دهد، گروهی از افسران جوان را نیز برای آموختن فنون دریانوردی به ایتالیا اعزام نماید، این نظر مورد توجه دولت ایرا ن قرار گرفت و در سال 1307 شمسی ضمن سفارش ساختن دو ناو 950 تنی به کارخانه«رئونیتی» در پایگاه دریایی«پالرمو» و چهار ناو 320 تنی به کارخانه«پارتاپونی» در «ناپل»، اولین گروه افسران ایرانی (عکس1) برای فرا گرفتن فنون دریانوردی به ایتالیا اعزام شدند. (- آرشیو سازمان اسناد انقلاب اسلامی ایران، اقدامات و فعالیت های نیروی دریایی شاهنشاهی در ایجاد نیروی دریایی نوین در دوران شاهنشاهی اعلیحضرت همایون شاه آریا مهر،شماره بازیابی3557، ص 83/3)
در سال 1310 که ناوهای ایرانی سفارش شده به ایتالیا در حال کامل شدن بودند ، وزیر دارایی در 25مهر 1310 لایحه زیر را که مربوط به اعتبار قیمت و مصارف کشتی های سفارش شده، است، را با قید فوریت به مجلس شورای ملی داد و در همان روز این لایحه به تصویب رسید.
«......وزارت مالیه مجاز است قیمت کشتی ها را که در ایتالیا سفارش داده شده و اشیاء و لوازم آنها و همچنین سایر مخارج مزبور به آن کشتی ها را تا ورود به آبهای ایران و مخارج تاسیس کارخانه های لازمه در بنادر ایران برای تعمیر و دائر داشتن آنها تا حدود سیصد و نود هزار پهلوی یعنی معادلی مبلغی که در بودجه 1310 منظور شده است.استثناً از محل وجوه ذیره مملکتی پرداخته و عوض آن را از محل پیش بینی شده در بودجه 1310 و در صورت عدم تکافو از اضافه عایدات سنه 1311و بعدها به ذخیره مملکتی مسترد دارد.......» ( مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی،دوره هشتم، جلسه 50ام، 25 مهر 1310شمسی.)
با بررسی این لایحه می توان فهمید که ایجاد نیروی دریایی نوین برای دولت بسیار اهمیت داشته است و دولت بودجه بیشتری نسبت به گذشته را برای ایجاد این نیرو در نظر گرفته بود.
در اوخر مرداد 1311ش، ناوهای ایرانی سفارش شده به کارخانه های کشتی سازی کشور ایتالیا که به نام های ببر، پلنگ، ، سیمرغ، کرکس، (عکس 2) شهباز، (عکس3)، شاهرخ (عكس4 ) (روزنامه اطلاعات،شماره 9455، 15/8/.1336) و یک فروند کشتی یدک بر (عکس5) نامیده شده بودند، آماده و به فرماندهی غلامعلی بایندر و با نظارت فرماندهان و کارشناسان دریایی ایتالیایی و افسران و درجه داران اعزامی به ایتالیا که فارغ التحصیل شده بودند از بندر ناپل به طرف ترانتو حرکت و از راه کانال سوئز، دریای سرخ، اقیانوس هند و دریای عمان وارد خلیج فارس شدند. ( پيك دریا ،1344،ص 62.) دلیل همراهی کارشناسان ایتالیایی با کاروان ناوگان ایران این بود که در آن زمان هنوز افراد ناوگان دریایی به تنهایی نمی توانستند بر ناوها نظارت و کنترل داشته باشند و ممکن بود در مسیر راه مشکلی بوجود آید لذا عده ای از کارشناسان دریایی ایتالیا به عنوان ناظر همراه کاروان دریایی به ایران آمدند.
کاروان ناوهای ایرانی در چهارم آبان 1311 به بندر عباس رسیدند و پس از چند روز توقف راهی بوشهر شدند و چهاردهم آبان به بندر بوشهر نزدیک شدند ولی چون نتوانستند در این بندر پهلو بگیرند در شش کیلومتری آن لنگر انداختند. (يغمايي،1355،ص361) برنامه ورود و استقبال از کاروان دریایی، طوری برنامه ریزی شده بود که با حضور رضا شاه در این بندر همراه شود، لذا طبق این برنامه در ساعت هفت و نیم صبح چهاردهم آبان یک فروند قایق موتوری، رضا شاه را از بوشهر به طرف لنگرگاه ناوها برد، هنگامی که قایق به ناوهای جنگی نزدیک شد، افسران و ملوانان مراسم احترام نظامی را اجرا کردند. رضا شاه پس از پیاده شدن از قایق موتوری، از ناو پلنگ که ناو فرماندهی بود دیدن کرد و مراسم بالا بردن پرچم را اجرا کرد و به هر یک از ناوها پرچم مخصوص داد، و بعد از انجام مراسم به دستور رضا شاه ناوگان دریایی برای شرکت در مراسم افتتاح راه آهن بندر شاهپور – اندیمشک به سمت بندر شاهپور حرکت کردند،پس از شرکت در این مراسم ،ناوگان دریایی به سمت بندر خرمشهر حرکت و در آنجا لنگر انداختند (پیک دریا،1353، ص12).بدین ترتیب مراسم ورود و آغاز فعالیت ناوگان دریایی ایران در خلیج فارس انجام شد و سازمان نیروی دریایی نوین ایران در چهاردهم آبان ماه1311به فرماندهی غلامعلی بایندر در خرمشهر ایجاد شد.
نتیجه:
با توجه به اینکه منطقه خلیج فارس در قرن بیستم به دلیل کشف منابع نفتی و گازی در این منطقه اهمیت زیادی یافت، اکثر کشورهای قدرتمند خصوصا کشور انگلیس در تلاش بودند که برای رسیدن به این منابع حیاتی در خلیج فارس تسلط پیدا کنند لذا با تمام توان خود در این منطقه حضور یافتند و بر این منطقه تسلط یافتند و کشورهای حوزه خلیج فارس نسبت به این منطقه هیچگونه تسلط و نفوی نداشتند ،تا اینکه رضا شاه بعد از رسیدن به قدرت به اهمیت داشتن نیروی دریایی در خلیج فارس پی برد و با اقداماتي كه در مجلس شورای ملی برای تاسیس نیروی دریایی صورت گرفت و لایحه هایی را در این زمینه به تصویب رسيد ، ایران توانست صاحب یک نیروی دریایی کوچک در خلیج فارس شود.
منابع و مأخذ:
1- آرشیو سازمان اسناد انقلاب اسلامی ایران،اقدامات و فعالیت های نیروی دریایی شاهنشاهی در ایجاد نیروی دریایی نوین در دوران شاهنشاهی اعلیحضرت همایون شاه آریا مهر،شماره بازیابی3557، ص 83/3.
2- اسکندری خوئی،مهدی، قرن پهلوی، بی نا، تهران،1335.
3- پرستانی اهرستانی،مهربان،ایران پهلوی یا ایران در زمان سلطنت رضا شاه پهلوی،بی نا،بی جا،1325.
4- روزنامه اطلاعات،شماره 9455، 15/8/.1336.
5- مجله پیک دریا،سال دوم،شماره ششم،1344.
6- مجله پیک دریا، سال یازدهم، شماره 73-74، 1353
7- مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره ششم،جلسه 225، سه شنبه 29 اسفند ماه 1306.
8- مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی،دوره هشتم، جلسه 50ام،25 مهر 1310شمسی.
9- نفیسی، سعید، تاریخ شهریاری،انتشارات شورای مرکزی جشن های ستاد بزرگ شاهنشاهی ایران،تهران،1344.
10-یغمایی، اقبال، کارنامه رضا شاه کبیر،اداره کل و نگارش وزارت فرهنگ و هنر،تهران،1355
منابع لاتین:
1-steven r.ward,immortal a military history of iran an its armed forces.united stses of American,2008.