جغرافياي درياي پارس (خليج فارس)

نویسنده : روزبه پارساپور

دانلود پژوهش

موقعيت خليج فارس

درياي پارس (به زبان فارسي و به عربی الخلیج الفارسی) در 24 تا 30 درجه و 30 دقيقه عرض شمالي و 48 تا 56 درجه و 25 دقيقه طول شرقي از نصف النهار گرينويچ قرار دارد . درياي پارس امروزي بخش كوچكي از گستره آبي پهناوري است كه در روزگاران قديم درياي پارس ناميده مي­شد زيرا در گذشته درياي پترس تمامي درياي مكران (عمان ) و بخشي از اقيانوس هند را تا حدود رود سند در بر مي­گرفته است.

درياي پارس امروزه به آبراهي تلقي مي شود كه در امتداد درياي مكران (عمان) قرار گرفته و با كشورهاي باستانی ايران و کشورهای عربی عربستان ، كويت ، قطر ، امارات ، بحرين ، عمان و عراق مرز آبي مشترك دارد . از آنجايي كه از يك سوي ايران بيشترين مرز مشترك آبي را در درياي پارس دارد  و از سوي ديگر در تشكيل تمدن باستاني اين منطقه نقش اصلي را ايفا كرده است و همچنين در طول تاريخ کنترل و فرامانروایی درياي پارس نزد ایرانیان بوده است ، از این روی ايران به عنوان ميراث دار اصلی اين منطقه محسوب مي شود و بارزترين مشخصه آن نيز نام اين پهنه آبي است كه به نام ايرانيان در طول سه هزار سال گذشته ثبت شده است . متاسفانه كشورهاي حوزه جنوبي درياي پارس مانند (بحرين،قطر،كويت،امارات متحده عربي...) اكثرا قراردادي ، كوچك و جديد التاسيس هستند و مرزهاي كشورشان بوسيله اراده و خواست كشورهاي استعماري جهان تقسيم بندي شده است که حتی توان دفاع از خود را نیز ندارند. هيچ پژوهشگري در كتابهاي تاريخي خاورميانه نامي از كشورهايي مانند قطر – امارات – كويت و... نميتواند پيدا كند . تنها از بحرين در كتابهاي تاريخي چند بار نام برده شده است كه آنهم به دليل اين مي باشد كه بحرين بخشي از سرزمين ايران و تمدن كهن بوده است و مردمانش فارسي و عربي زبان مي بوده اند و طی چند دهه گذشته به خواست استعمار انگلستان از ایران تجزیه شده است . از اين جهت كنترل و نقش كليدي اين درياي بزرگ و استراتژيك از گذشته در اختيار ملت و دولت ايران قرار داشته و در آينده نيز بدون شک خواهد بود .

 درياي پارس از شرق از طريق تنگه هرمز و درياي مكران (عمان)  به اقيانوس هند راه دارد و از غرب به رودخانه اروندرود در خوزستان ايران كه حاصل پيوند دو رودخانه دجله و فرات در عراق و الحاق رود كارون در ايران به آن است ختم مي شود. طول درياي پارس از تنگه هرمز تا آخرين نقطه پيشروي آن در جانب مغرب حدود 805 كيلومتر است .

آب و هوا , عمق  , طول و عرض جغرافيايي درياي پارس

درياي پارس به عنوان گرمترين پهنه آبي دنيا شناخته شده است و از نظر آب وهوایی شرایط خشک و نیمه استوایی دارد، عريض ترين بخش آن 180 مايل است و عميق ترين نقطه آن 93 متر در 15 كيلومتري تنب بزرگ ، و كم عمق ترين بخش آن در غرب بين 10تا 30 متر است . عمق كم درياي پارس باعث شده است كه خشكي مرتب بدرون دريا پيشروي نمايد . در عين شوري زياد آب، 200 چشمه آب شيرين در كف و 25 چشمه كاملاً شيرين در سواحل اين دريا جريان دارد كه همگي از كوههاي زاگرس يا پارس ايران سرچشمه مي گيرند، اروند، كارون، دياله، زاب، جراحي، مند، دالكي و ميناب بزرگترين و پر آب ترين رودهايي هستند كه به درياي پارس مي ريزند. گرماي هوا گاهي در تابستان 50 درجه و برودت آن در زمستان تا 3 درجه گزارش شده است. بنادر كيش، بندرعباس،خرمشهر، دبي، شارجه، ابوظبي، كويت، بحرين، دوحه ، و بصره، درياي پارس را به قطب اقتصادي و توريستي جهان تبديل كرده است. درياي پارس از نظر ژيوپلتيك، استراتژيك، انرژي و همچنين تاريخ و تمدن، يك پهنه آبي مهم و منحصر به فرد در كل جهان محسوب مي شود. به طوريكه چشم طمع كشورهاي سودجوي جهان كه فاقد پشتوانه فرهنگي و تمدني هستند و با قدرت نامشروع خود بر بسياري كشورهاي جهان و بخصوص عربي منطقه خاورميانه حكرماني ميكنند هميشه به اين نقظه معطوف بوده است . كشفيات باستان شناسي سالهاي اخير در دو طرف سواحل شمالي و جنوبي درياي پارس ثابت مي كند كه اين پهنه آبي يكي از مهمترين و شايد اولين مركز سكونت انسانها است و گهواره و مرکز تبادل تمدنهای زيادی مانند ايلامی، سومری، آکدی، آشوری، بابلی، مادی، پارسی، يونانی، اسلامی و... بوده است . به طور نمونه منطقه جيرفت در شهر كرمان ايران به قدمتي بالغ بر شش هزار سال شهرنشيني و تمدن مكتوب شهرت جهاني دارد كه درياي پارس پل ارتباطي اين شهر محسوب ميشده است.

درياي پارس امروزه با وسعتي در حدود 237473 كيلومتر مربع (اندازه گيري شده توسط مديريت هيدروگرافي سازمان جغرافيايي ايران، سال 1386)  پس از خلیج مکزیکو و خلیج هودسن سومین خلیج بزرگ جهان محسوب می‌شود.

درياي پارس با توجه به آنكه به اقيانوس هند راه دارد و به درياي مكران نيز متصل است با اينحال از كم عمق ترين درياها (كه 93 متر بيشترين عمق آن ميباشد) محسوب مي شود و در رديف درياهاي بالتيك و خليج هودسن قرار دارد . اين در حالي كه عمق درياي مكران در برخي نقاط به 3000 متر نيز مي رسد و عمق درياي سرخ هم از 1000 بيشتر است . ميانگين ژرفاي درياي پارس 30 متر است. اين پهنه آبي قديمي ترين دريايي است كه بشر آن را مي شناخته است بر پايه نقشه هاي تكتونيك درياي پارس جزء كانونهاي زلزله خيز ايران است دانشنامه بريتانيكا در اين خصوص نوشته است " آخرين حركتي كه درياي پارس در معرض آن قرار داشته و دارد عبارت است از بالا آمدن تدريجی است زلزله در درياي پارس و گاهي بسيار شديد است.

ژئومورفولوژی خلیج فارس Geomorphology

از نظر ریخت شناسی ، درياي پارس نامتقارن و شیب ساحل جنوبی آن آرام تر از ساحل شمالی است. به عبارت دیگر ، محور طولی درياي پارس آن را به دو قسمت تقسیم می کنند یکی تک شیب پایدار جنوبی که پیش بوم سپر عربستان است و شیب بسیار آرام دارد و دیگری بخش ناپایدار شمالی است که قسمتی از رشته کوههای چین خورده زاگرس و تغییرات شیب آن 175 سانتی متر در هر کیلومتر است. کرانه جنوبی درياي پارس ، به ویژه در شرق شبه جزیره قطر ، منطقه وسیع و کم عمقی (10 تا 20 متر) است که به طور عمده با ریخت شناسی بست، محیط تبخیری و منطقه جزر و مدی مشخص است.

این دریا ، از رسوبات سخت و بلند با اشکال خطی ساخته شده و با واسطه یک دشت ساحلی باریک ، با دریا در ارتباط است. منطقه کم شیب کرانه جنوبی و دریای کم ژرفای آن با تاقدیس هایی با یالهای کم شیب با روند شمالی به جنوبی تا شما شرقی- به جنوب غربی ، اغلب میدان های نفتی بزرگی را می سازند. تاقدیس های قطر، رودخان و بحرین اغلب چهره های توپوگرافی Topography  کم شیبی را تشکیل داده اند که با سیستم های گسلی کنترل می شوند. از سوی دیگر ، کرانه شمالي درياي پارس، کرانه ای کوهستانی با روند شمال غربی است که پشته های تاقدیسی با بلندی بیش از 1500 متر هستند. به همین دلیل ، ساختارهای کرانه شمالی ، از دیدگاه هندسی ، با آنچه که در کرانه جنوبی است، تفاوت دارد. برخورد ساختارهای کرانه غربی و رشته کوه زاگرس ، توپوگرافی زیر دریایی درياي پارس را تشکیل می دهد. گرچه شیب بستر بسیار آرام است، ولی حدود 20 جزیره و تعدادی پشته های کوتاه و بلند زیردریایی در آن وجود دارد که بی هنجاریهای توپوگرافی را تشکبیل می دهند. جزایر ایرانی درياي پارس به صورت پشته های کشیده و موازی ساحل و یا کم و بیش دایره ای شکل هستند. از گروه نخست ، قشم و کیش را می توان نام برد که در واقع دنباله زاگرس بوده و بر اثر بالا آمدن سطح آب به صورت جزیره درآمده اند. ولی جزایر گرد مانند هرمز ، ابوموسی و... گنبدهای نمکی سری هرمز هستند. سطح جزایر درياي پارس ، از رسوبات تخریبی و مارن تشکیل شده که کم و بیش صدف دارند. خاک آنها شور و یا گچ دار است و به همین دلیل رشد گیاهان ، محدود به انواع خاص است.