نامه ای فارسی از امام عمان و زنگبار

جهانگیر قائم مقامی
در بایگانی ملی پاریس در میان اوراق و اسناد خطی مربوط به تاریخ ایران(1)٬ سند گرانبهایی موجود است که اگر چه مفاد آن درباره ایران نیست٬ اما مدرک معتبری برای پی برد به عمق نفوذ ایران در مناطق مختلف جهان و همچنین گستره فرهنگی ایران بزرگ دارد.

اصل این سند نامه ای است (به ابعاد 25 در 39 سانتیمتر) از امام عمان و زنگبار به ژنرال گاردان٬ رئیس هیت نظامی فرانسه در ایران(1222-1224 ه.ق). در این تاریخ به موجب معاهده ای بین فتحلی شاه قاجار و ناپلون بنوپارت در خصوص همکاری ایران با ناپلون در اردوکشی او به هندوستان و کمک های نظامی فرانسه به ایران بر ضد قوای روسیه٬ ژنرال گاردان در راس هیئتی از افسران فرانسوی در ایران بود.

نامه امام عمان تاریخ ندارد٬ اما به موجب یادداشتی که به زبان فرانسوی در بالای آن دیده می شود٬ در 5 سپتامبر 1809 در تبریز به دست ژنرال گاردان رسیده است. درست مقارن با روزهایی که ژنرال گاردان ایران را ترک میکرد٬ بنابراین باید گفت که این نامه در اواخر سال 1223 یا اوایل 1224 ه.ق نوشته شده است.

در توضیحات ثبت شده این نامه در بایگانی ملی پاریس تنها آمده است٬ نامه "شیخ احمد سیعد سلطان زنگبار". چون چنین کسی را که در این زمان امام عمان و زنگبار باشد(2) در تاریخ قلمرو نمی شناسیم٬ این یادداشت بایستی اشتباه باشد. نام درست این شخص٬ همانطور که از روی نقش مهر او خوانده می شود٬ سعید بن مبارک احمد است٬ زیرا رسم امامان عمان این بود که نام خود را در بالا٬ نام جد خود را در وسط و نام پدرشان را در قسمت پایین مهر می نوشته اند٬ چنانچه از تطبیق مهرها و امضاهای سید سعید بن سلطان احمد و محمدبن سالم سلطان و ثوینی بن سعید سلطان در پای قراردادی که با دولت ایران درباره حکومت بندرعباس بسته اند٬ این نامه به خوبی معلوم می شود.(3)

به هرحال سید سعید بن مبارک احمد در سال 1224 ه.ق بعد از شیخ بدر٬ سلطان مسقط و زنگبار شد.(4) او همان سلطانی است که موریزی٬ پزشک و جهانگرد انگلیسی٬ پزشک مخصوص او بود و در دستگاه او می زیست و در سفرنامه خود به تفصیل درباره وی صحبت کرده است.(5)

این نامه درباره روابط سلطان عمان و زنگبار با دولت فرانسه است. اما اهمیت و ارزش بیشتر از این نظر است که امامان عمان و زنگبار تا اواسط سده سیزدهم هجری مکاتبات رسمی خود را٬ حتی به اشخاص غیرفارسی زبان٬ به زبان پارسی می نوشته اند. از این رو چنین استباط می شود که سلطه و تفوق فرهنگ ایرانیان و زبان پارسی چنان در کشورهای همسایه رواج داشت که در مناطق جنوب خلیج فارس و کرانه های شرقی آفریقا(زنگبار) به فارسی صحبت میکردند و می نوشته اند.(6)

منابع:
1- از روی این اسناد و همچنین اسناد دیگری که در بایگانی های راکد وزارت امور خارجه و اداره تاریخی ارتش فرانسه و "بایگانی ملی پاریس" ضبط است٬ نگارنده عکس برداری کرده و مجموع این عکسها که بالغ بر هفت هزار قطعه می شود٬ در بایگانی کمیته تاریخ اداره سوم موجود است.
2- زنگبار و عمان تا سال 1281ه.ق تحت فرمان یک امام٬ که مرکز آن در مسقط بود٬ اداره میشد. از این سال قلمرو مزبور بین پسران سعیدبن سلطان که از سال 1226ه.ق به حکمرانی عمان رسیده بود تقسیم شد و بدین ترتیب زنگبار به ثوینی و عمان به مجید رسید(ویلسون٬ آرنولد٬ خلیج فارس٬ ترجمه محمد سعیدی ص 201)
3- برای متن و عکس این قرارداد به مجله بررسی های تاریخی٬ سال سوم٬ شماره 3-4 (آبان 1347) مقاله آقای مفخم نیز میتوان رجوع کرد.
4- آرنولد ویلسون درباره روی کارآمدن سعید بن مبارک می نویسد که سید سلطان امام عمان در سال 1804ه.ق به قتل رسید و شیخ بدر برادرزاده او به جایش سلطان مسقط و زنگبار شد٬ ولی طولی نکشید٬ یعنی سه سال بعد او نیز به قتل رسید و شخصی موسوم به سید سعید سلطان قلمرو عمان و زنگبار شد.( ویلسون٬ آرنولد٬ همان٬ ص 200) بنابراین تاریخ قتل شیخ بدر و روی کارآمدن سید سعید حدود سالهای 1222 و 1223 است و از آنجاکه رویی مهر او تاریخ 1223 که تاریخ روی کار آمدن اوست٬ موجود است تردیدی باقی نمی ماند.
5- همانجا.
6- تحقیقات اخیر نشان می دهد ساکنان امروزی زنگبار بازماندگان مهاجران فارسی زبان و بیشتر از مردمان شیراز هستند و در زبان امروزی زنگبار هم واژه های فارسی به فراوانی یافت می شود.
7- اصل این نامه در بایگانی ملی پاریس به شماره Af.IV٬1686 پرونده چهارم برگ 12ضبط است.